جایی که راه روسیه و ایران از هم جدا شد

در حالی که سازمان اطلاعات داخلی روسیه در کنار دوربین‌ها، برج‌های مراقبت و سه ردیف سیم‌خاردار، اطراف رودخانه‌ای پیچ‌وتاب‌دار به گشت‌زنی مشغول است، اما خود روسیه تقریباً ۲۰۰ مایل دورتر بوده و از ماه ژانویه، مأموران روس شروع به ترک چنین منطقه‌ای خواهند کرد.

به نوشته نیویورک‌تایمز، نواری ۳۰ مایلی مرز بین ایران و ارمنستان را تشکیل می‌دهد که نقطه‌عطفی در تغییرات ژئوپلیتیکی به شمار می‌رود. در منطقه کوهستانی قفقاز که اروپا را به آسیا وصل می‌کند، روسیه و ایران به طور فزاینده‌ای رقیب محسوب شده، در حالی که کشورهای غربی به دنبال منافع مشترک با تهران هستند.

این تلاقی پیچیده و چندجانبه منافع و نفوذ، باور همگانی غرب در مورد ائتلاف‌ها و اتحادها را به چالش کشیده و ممکن است بار دیگر با بازگشت دونالد ترامپ به کاخ سفید، تغییرات جدیدی را تجربه کند.

در مصاحبه نادر هفته گذشته، مهدی سبحانی، سفیر ایران در ارمنستان به تفاوت منافع روسیه و ایران در این منطقه اذعان کرد. او گفت: «ما متحد نیستیم. برخی تفاوت‌ها داریم و برخی منافع مشترک. این به این معنا نیست که ما متحد هستیم».

ارمنستان، یک دموکراسی با اکثریت مسیحی در کانون رقابت‌های روسیه و ایران قرار دارد. این کشور همچنین از احتمال جنگ دوباره با دشمن دیرینه‌اش، آذربایجان نگران است؛ کشوری که این هفته با میزبانی از رهبران جهانی برای کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل متحد (COP) در سطح جهانی، کانون توجهات شد.

حامی و حافظ ارمنستان

ارمنستان طی سال گذشته، همسایه جنوبی خود، ایران را اصلی‌ترین ضامن حاکمیت خود می‌دانست، در حالی که آذربایجان، یک رژیم سکولار با اکثریت مسلمان روابط نظامیش را با دشمن ایران، یعنی اسرائیل، عمیق‌تر کرده است.

روسیه در تلاش بوده تا نفوذ فزاینده ایران در ارمنستان را مهار کند؛ کشوری که در تقاطع مسیرهای تجاری قرار گرفته که مسکو شدیداً به آن‌ها نیاز دارد تا واردات غربی را جایگزین کند. حالا منافع برخی کشورهای غربی در پیشگیری از جنگ و کاهش نفوذ روسیه، با منافع تهران هم‌راستا شده است.

مارکوس ریتر، رئیس مأموریت اتحادیه اروپا در نظارت بر مرزهای ارمنستان گفت: «ایرانی‌ها در اینجا بهترین دوستان ارمنی‌ها هستند». او افزود در حالی که روسیه و آذربایجان از حضور اروپایی‌ها ناراضی‌اند، ایران ظاهراً با آن موافق است. ریتر اذعان داشت که وضعیت در آنجا بسیار پیچیده است.

ایروان نگران است که در دولت دوم دونالد ترامپ، سیاست سخت‌گیرانه‌تر ایالات متحده در قبال ایران بر ارمنستان نیز تأثیر گذاشته و آذربایجان را جسورتر کند. آن‌ها همچنین نگرانند اگر جنگ کنونی میان ایران و اسرائیل که از درگیری‌های غزه و لبنان شعله‌ور شده، به جنگی تمام‌عیار تبدیل شود، تهران قادر به حمایت از ایروان نباشد.

خنجر روسی به اعتماد ارمنی

تا همین اواخر، بسیاری از ارمنی‌ها روسیه را ضامن خود می‌دیدند. در دوران نسل‌کشی ارامنه توسط ترک‌ها در یک قرن پیش، روسیه پناهگاهی برای این مردم به شمار می‌رفت. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، روسیه پایگاهی نظامی در ارمنستان نگه داشت و از مرزهای آن محافظت می‌کرد. در سال ۲۰۲۰، وقتی آذربایجان جنگی ۴۴روزه علیه ارمنستان برای بازپس‌گیری منطقه قره‌باغ به راه انداخت، میانجیگری ولادیمیر پوتین و اعزام نیروهای حافظ صلح روس درگیری‌ها را پایان داد.

اما سپس روسیه به اوکراین حمله کرد و موجب کاهش توجه آن به قفقاز شد. وقتی سال گذشته، باکو برای سرکوب جدایی‌طلبان قره‌باغ به این منطقه رفت، نیروهای روسی یک‌گوشه ایستادند و سپس عقب‌نشینی کردند.

آخرین دور تنش‌ها در مورد آینده این منطقه حول مسیری باریک در استان سیونیک ارمنستان می‌چرخد که به سمت مرز ایران کشیده شده است. جاده‌ای که از ایروان می‌گذرد، از خاک‌ریزها، سنگرهای مسلسل‌دار و پرچم‌های ارمنی در بالای تپه‌ها می‌گذرد و از هر دو طرف توسط قلمروی آذربایجان محدود شده است.

جاده پیچ‌درپیچ را کاروانی از کامیون‌های ایرانی مسدود کرده است.

در حال حاضر، این جاده مسیری اصلی از شمال خلیج فارس به شمار می‌رود و برای صادرات کالاهای ایرانی به روسیه و اروپا محسوب می‌شود. اما این جایی است که روسیه و آذربایجان می‌خواهند یک مسیر شرقی-غربی به سمت ترکیه ایجاد کنند که از کنترل ارمنستان خارج باشد؛ مسیری که ارمنی‌ها می‌ترسند آذربایجان به زور آن را تصاحب کند.

آلن شادونتس، کارشناس ایران در دانشگاه آمریکایی ارمنستان گفت: «وضعیت بسیار خاصی است. از یک سو، ایران در حال حرکت به سوی شراکت استراتژیک با روسیه در دیگر حوزه‌هاست؛ اما در قفقاز جنوبی، هم‌راستایی آشکاری در منافع و مواضع وجود ندارد».

اتحاد گزینشی

ارمنستان مخالف هرگونه مسیر جاده‌ای یا ریلی در سرزمینش است که آن را تحت کنترل نداشته باشد. ایران همچنین مخالف بوده و از احتمال مسدودشدن مرز شمالی خود نگران است. وقتی وزیر امور خارجه روسیه از ارمنستان خواست تا این کریدور را بپذیرد، ایران سفیر روسیه را برای اعتراض فراخواند که نشان‌دهنده عمق شکاف نادر بین مسکو و تهران است.

سفیر ایران گفت: «ما نمی‌توانیم تغییر مرزهای بین‌المللی را بپذیریم».

ایران و روسیه همچنین در خاورمیانه فاقد هم‌راستایی هستند؛ جایی که پوتین تلاش کرده روسیه را در قامت میانجی‌گر میان اسرائیل و ایران مطرح کند، نه اینکه حمایت خود به نفع تهران را نشان دهد. با این حال، مقامات مسکو همچنان بر این عقیده‌اند که دو کشور در مخالفت سلطه غرب، متحد هستند.

کنستانتین زاتولین، نماینده روسیه در پارلمان این کشور گفت: «به معنای اعم کلمه، روسیه و ایران متحد هستند». او افزود که این اتحاد نافی تفاوت در جزئیات نیست. رقابت بین روسیه و ایران در مرز جنوبی ارمنستان دارد و سازمان اطلاعات داخلی روسیه (اِف‌اِس‌بی) هنوز در این منطقه گشت‌زنی می‌کند.

نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان در ماه گذشته اعلام کرد که طبق توافقی با پوتین، روسیه تا ژانویه نیروهای خود را از مرز آگاراک، که ۷۵ سال از تأسیسش در دوران شوروی می‌گذرد، خارج خواهد کرد. اوایل سال جاری، پاشینیان گفت که مشارکت ارمنستان در ائتلاف نظامی تحت رهبری روسیه را نیز متوقف کرده است.

خاچاتور آندریسیان، شهردار آگاراک به وضوح اعلام کرد که در مورد امنیت، به دنبال گزینه‌های دیگری است. او گفت: «ما می‌دانیم که اگر اتفاقی بیفتد، ایران حتماً با ما خواهد بود». او افزود این موضوع را با مقامات ایرانی نیز در میان گذاشته است: «همه آن‌ها تأیید کردند که اگر خدای‌نکرده کسی به سیونیک حمله کند، ما کنار شما خواهیم جنگید».

آندریسیان اشاره کرد که تعامل شهرش با ایران از سال ۲۰۲۲، زمانی که تهران کنسولگری خود را در مرکز منطقه‌ای کاپان افتتاح کرد، شکوفا شده است؛ جایی که اکنون روسیه در تلاش بوده تا مشابه آن را ایجاد کند. مهدی سبحانی از اظهار نظر در مورد اینکه ایران در صورت حمله آذربایجان چه خواهد کرد، خودداری کرد و گفت: «این اتفاق نخواهد افتاد».

آذربایجان می‌گوید که خواهان صلح بوده و تلاش کرده تا تنش‌ها را با ایران که پس از حمله سال گذشته به سفارت آذربایجان در تهران شعله‌ور شد، مهار کند. الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور این کشور در هفته گذشته گفت: «ما آنچه می‌خواستیم به دست آوردیم». او افزود: «اسلام‌هراسان و آذربایجان‌هراسان در برخی پایتخت‌های غربی، ارمنستان را به آغاز جنگی جدید تحریک می‌کنند».

رنج قفقاز از خلأ ایران

دولت بایدن از آذربایجان و ارمنستان خواسته تا مذاکرات صلح برگزار کنند. برخی از مقامات ارمنی سابق و کنونی می‌گویند که اخیراً پیشرفت‌هایی حاصل شده، اما ترامپ عنصری نامشخص است. آن‌ها نگرانند که ترکیب کاهش توجه آمریکا و سیاست سخت‌تر در قبال ایران که نقش سازنده‌ای در قفقاز ایفا می‌کند، باعث ایجاد خلأیی در منطقه شود.

آرگ کوچینیان، یکی از مقامات امنیتی سابق ارمنستان که یک اندیشکده را در ایروان اداره می‌کند، اذعان داشت کسانی که غرب در مناطق دیگر با آن‌ها مشکل دارد، شاید در این منطقه چندان بد نباشند. او افزود که کاهش توجه و فشارهای ایالات متحده بر ایران «خلأ نیروی تثبیت‌کننده در منطقه را ایجاد می‌کند».

کشورهای اروپایی نیز در تلاشند تا توازن خود را حفظ کنند. رهبران اتحادیه اروپا در حال تقویت روابط خود با آذربایجان، علی‌رغم نگرانی‌های حقوق بشری هستند زیرا این کشور غنی از نفت و گاز گزینه‌هایی برای انرژی جایگزین روسیه فراهم می‌کند. آن‌ها همچنین به اهمیت آذربایجان برای اسرائیل اذعان دارند که بخش زیادی از نفت خود را از این کشور تأمین می‌کند، به آذربایجان تسلیحات می‌فروشد و از نظر استراتژیک، داشتن روابط نزدیک با همسایه ایران را ارزشمند می‌داند.

مارکوس ریتر گفت که هم ارمنستان و هم آذربایجان در حال ساخت پناهگاه‌ها، سنگرها و مواضع توپخانه‌ای هستند تا برای بدترین سناریو آماده شوند.

منبع: اکوایران