توافق ایران با چین و روسیه در چه صورتی موفقیت‌آمیز خواهد شد؟
ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران، به طرز عمیقی نسبت به غرب بی اعتماد است و به دنبال تعمیق روابط خود با چین و روسیه است. رئیسی بر این باور است که تنها راه چاره ایران این است که تهران باید متحدان استراتژیک و قدرتمند جدیدی پیدا کند، متحدانی مانند چین و روسیه. حداقل ایران امیدوار است که حمایت سیاسی روسیه و چین را طی مذاکرات احیای برجام کسب کند.
طولانی شدن روند بازگشت ایران به میز مذاکرات احیای برجام در وین این گمانه را تقویت کرده که اساسا آن طور که مقام‌‌های دولت جدید ایران نیز بر آن تاکید کرده‌اند، احیای توافق هسته‌ای جزو اولویت‌های اصلی دولت ابراهیم رئیسی نیست. فارن پالیسی در گزارشی به بررسی عملکرد سیاست خارجی دولت رئیسی در چندماه اخیر پس از پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری ایران پرداخته و توضیح داده که چرا دولت جدید ایران سیاست نگاه به شرق را دنبال می‌کند.
ابراهیم رئیسی برای انتخاب نخستین مقصد خارجی خود به عنوان رئیس جمهور جدید ایران، ماه گذشته حضور در نشست مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک را رد کرد. در مقابل، برای حضور در نشست سازمان همکاری‌های شانگهای به دوشنبه پایتخت تاجیکستان پرواز کرد. این انتخاب اساسا یک یک انتخاب سمبلیک بود. در هفدهم سپتامبر نزدیک به ۱۴ سال پس از درخواست عضوت کامل ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای، تهران در نهایت توانست موافقت این سازمان را دریافت کند.
در آن زمان، رئیسی با اشاره نه چندان غیرمستقیمی به واشنگتن، اعلام کرد که «جهان وارد مرحله جدیدی شده است.» وی افزود: «هژمونی و یکجانبه‌گرایی در حال افول است. توازن بین‌المللی در حال حرکت به سمت چندجانبه‌گرایی و توزیع مجدد قدرت به نفع کشور‌های مستقل است.»
در پی مواجهه با تحریم‌های آمریکا، ایران به دنبال یک راه گریز است. این کشور معتقد است که قدرت‌های آسیایی در حال بالا بردن هزینه‌های واشنگتن هستند و چین و روسیه با منافع آمریکا در مواجه با ایران و خفه کردن اقتصاد این کشور سهیم نمی‌شوند. در مقابل، این کشور‌ها ممکن است تمایل داشته باشند ایران را برای دنبال کردن منافع خود در خاورمیانه، به آغوش بکشند.
در این حوزه، تایید عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای، که ممکن است نهایی شدن آن تا ۲ سال به طول بینجامد، در ایران به عنوان یک پیروزی بزرگ مورد استقبال قرار گرفت. این عضویت، روابط همکاری میان ایران با روسیه و چین و همچنین دیگر اعضای سازمان همکاری‌های شانگهای شامل هند، تاجیکستان، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و پاکستان را افزایش داد.
به نوشته خبرگزاری تسنیم نزدیک به نهاد‌های نظامی، عضویت کامل ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای می‌تواند تلاش‌های کشور‌های غربی برای منزوی کردن ایران را از طریق اهرم‌های قدرت این کشور و تقویت موقعیت ایران در غرب آسیا خنثی کند. رئیسی اکنون تلاش می‌کند روی این موفقیت سرمایه‌گذاری کند.
ایرانیان از هر قشری به دلیل شکست توافق هسته‌ای ناامید هستند. توافق جامع اقدام مشترک سه سال پس از امضای آن از سوی ایران و گروه ۱+۵ با خروج دولت دونالد ترامپ از آن در سال ۲۰۱۸ مواجه شد، همزمان به نظر می‌رسد مذاکرات احیای برجام با دولت بایدن نیز متوقف شده است. چین اگر تمایل داشته باشد آمریکا را به چالش بکشد، می‌تواند به طور ویژه پیشنهاد مذاکرات پشتیبانی یا حتی گزینه‌های جایگزین از طریق ابتکار جاده و کمربند یا همان جاده ابریشم و سرمایه‌گذاری خارجی مستقیم را به ایران ارائه دهد.
سیاستگذاران جدید در ایران، نسبت به اینکه برنامه جامع اقدام مشترک هیچگاه درباره اینکه آیا برنامه هسته‌ای ایران صلح‌آمیز بوده است یا نه، سوءظن دارند. علاوه بر آن، آن‌ها معتقد هستند که آمریکا و متحدانش یک استراتژی مهار را در قبال ایران دنبال می‌کنند و تلاش می‌کنند به هر طریقی که می‌توانند قدرت منطقه‌ای و نفوذ ایران را محدود کنند. رهبر ایران طی آخرین دیدار خود با حسن روحانی رئیس جمهور سابق و کابینه وی در ژولای گذشته گفته بود که دولت آینده باید یاد بگیرد که اعتماد به غربی‌ها کار نمی‌کند: «غربی‌ها به ما کمک نمی‌کنند. آن‌ها به هر مکانی که بتوانند ضربه می‌زنند.»
بر این اساس، رئیسی و کابینه‌اش در حال دنبال کردن آنچه ایرانیان سیاست «نگاه به شرق» می‌خوانند، است. آن‌ها به تلاش‌های پیشین روحانی برای احیای برجام به عنوان یک رویکرد نگاه به غرب و در نهایت یک بن‌بست نگاه می‌کنند.
رئیسی بلافاصله پس از بازگشت از نشست شانگهای در تاجیکستان، به شدت از روحانی انتقاد کرد و وی را به وابستگی به غرب متهم کرد. دولت جدید ایران لزوما مذاکرات هسته‌ای را منع نکرده است، اما معتقد است که حتی اگر مذاکرات نیز به نتیجه برسد تحریم‌ها علیه ایران به طور موثری برداشته نخواهند شد.
مقامات جدید در دولت ایران مانند علی باقری کنی که سمت معاون وزیر خارجه در امور سیاسی را برعهده دارد به مواضع ضدبرجامی خود معروف هستند. بنابراین، آن‌ها بر این باور هستند که تنها راه چاره ایران این است که تهران باید متحدان استراتژیک و قدرتمند جدیدی پیدا کند، متحدانی مانند چین و روسیه. حداقل ایران امیدوار است که حمایت سیاسی روسیه و چین را طی مذاکرات احیای برجام کسب کند.
تمایل ایران به شرق می‌تواند عمیق‌تر از آن چیزی باشد که در ابتدا به نظر می‌رسد. ایران به طور سنتی از نظر اقتصادی به غرب وابستگی دارد، حداقل از زمان شاه به این سو ایران یک متحد رسمی آمریکا به شمار می‌رفت. کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی میان ایران و آمریکا به دنبال گسترش همکاری‌های اقتصادی میان دو کشور بود. پس از تاسیس این کمیسیون، تهران و واشنگتن در نوامبر سال ۱۹۷۴ توافق گسترده‌ای را برای افزایش ارزش تبادلات اقتصادی خود به ۱۵ میلیارد دلار طی ۵ سال امضا کردند. در آن زمان آمریکا اصلی‌ترین تامین کننده سلاح نظامی رژیم سابق در ایران به شمار می‌رفت.
عضویت در سازمان شانگهای بیانگر تلاش‌های ایران برای تغییر مسیر به سمت شرق است. در ماه مارس گذشته، توافق ۲۵ ساله ایران و چین برای همکاری‌های جامع استراتژیک امضا شد که شامل گسترش روابط اقتصادی، سیاسی و امنیتی بود. علی شریعتی تحلیلگر اقتصادی در این‌باره به روزنامه نیویورک تایمز گفته که برای مدت زمانی طولانی در زمینه متحدان استراتژیکمان، همه تخم مرغ‌هایمان را در سبد غرب گذاشتیم و نتیجه‌ای دریافت نکردیم. اکنون اگر سیاست‌هایمان را تغییر دهیم و به شرق نگاه کنیم، خیلی بد نخواهد شد.
منبع: رویداد 24