سهم دولت در افزایش نارضایتی عمومی
نه قانون حجاب تازه وضع شده و نه گشت ارشاد تازه ایجاد شده؛ به واسطه برخوردهای افراطی و بعضا توام با خشونت ماموران به ارشاد اما طی هفته‌های اخیر، شاهد تبدیل شدن این موضوع به یکی از داغ‌ترین مباحث روز بوده‌ایم.
روزنامه «جهان‌صنعت» نوشت: نه قانون حجاب تازه وضع شده و نه گشت ارشاد تازه ایجاد شده؛ به واسطه برخوردهای افراطی و بعضا توام با خشونت ماموران به ارشاد اما طی هفته‌های اخیر، شاهد تبدیل شدن این موضوع به یکی از داغ‌ترین مباحث روز بوده‌ایم. البته برخی دستورالعمل‌های ستاد امر به معروف و نهی از منکر، برخی بخشنامه‌های وزارت ارشاد، برخی اقدامات در سازمان‌های مختلف از جمله بهشت‌زهرا و… نیز مزید بر علت بوده است. در نتیجه موجی از نارضایتی عمومی و حتی خشم در جامعه نسبت به سیاست‌های موجود در این حوزه ایجاد شد که شاهد آن هشتک‌ها و کارزارها در فضای مجازی است. منظور این گزارش قضاوت درباره درستی اعتراضات مخالفان گشت ارشاد یا حامیان آن که قطعا بحث مفصل و مهمی است، نیست. آنچه در اینجا مورد توجه و بررسی قرار می‌دهیم مواضع، اقدامات و اظهارات مقامات دولتی یا چهره‌های نزدیک به دولت است که در روزهای گذشته به آتش اختلافات بین موافقان و مخالفان در موضوع حجاب، هیزم ریخته‌اند. آن هم در حالی که انتظار می‌رفت دولت محترم توجه ویژه‌ای به لزوم مدیریت فضا و کاهش اختلافات اجتماعی داشته باشد، برای آرام کردن نارضایتی‌ها و خشم موجود اقدام کند و به عواقب رویه موجود نظر داشته باشد.
به عنوان نمونه باید به دستور آقای رییسی برای اجرای دقیق مصوبه سال ۱۳۸۴ شورای عالی انقلاب فرهنگی درباره حجاب اشاره کنیم که درست در اولین روزهای حساس شدن جامعه به موضوع حجاب و دستورالعمل‌های عجیب و غریب در مشهد و استان فارس، صادر شد. همسر رییس‌جمهور که بعد از مدت‌ها سکوت دست به قلم شد نیز در واکنش به حواشی اخیر، مواضعی گرفت که خود موجب حواشی بیشتر شد. جمیله علم‌الهدی نوشته بود: «شاید اینکه در دولت سیزدهم اتفاقات ناگوارتری در حوزه عفاف و حجاب رخ می‌دهد به خاطر پیروزی‌های سیاسی بیشتری است که نظام جمهوری اسلامی در این دولت با آن رو به رو است». این سخن او البته با واکنش‌هایی همراه بود مثلا عبدالرضا داوری با اشاره به آن نوشت: «با این سخنان می‌توان فهمید که منشاء سخت‌گیری‌های اخیر در حوزه اجتماعی خود دولت است.» اظهارات و ادبیات سخیف یامین‌پور معاون وزیر جوانان رییسی ارزش تکرار ندارد اما خونسردی معاون اجرایی رییس‌جمهور در واکنش نشان دادن به حواشی اخیر بسیار قابل اعتنا بود. صولت مرتضوی که خودش به فکر واکنش نشان دادن نیفتاده بود، وقتی از سوی خبرنگاران مورد سوال قرار گرفت، فقط گفت: «برخورد با هنجارشکنان حجاب طبق قانون اجرا می‌شود و ممکن است در اجرای قانون افرادی هم سلیقه‌ای رفتار کنند که مورد تایید هیچ‌کس نیست.»
خلاصه اینکه نزدیکان دولت نه تنها با مواضع و اظهارات خود کمکی به آرام کردن فضا و پایان دادن به مسائل اخیر نکردند، بلکه آتش بیار معرکه شدند! حال آنکه ادامه این رویه به گفته بسیاری از کارشناسان و تحلیلگران نتیجه خوبی برای دولت ندارد.
در گفتوگو با سیاسیون از دو جناح اصلاح‌طلب و اصولگرا به بررسی عملکرد دولت در این زمینه پرداخته و چرایی رویه موجود، همچنین تبعات آن را بررسی کرده‌ایم.
گرفتاری تعمدی
مصطفی درایتی فعال سیاسی اصلاح‌طلب از جمله منتقدان برخورد دولت در این قضیه است و می‌گوید که می‌شد به نحو بهتری شرایط را مدیریت کرد تا کمترین آسیب به جامعه وارد شود. او در گفتوگو با «جهان صنعت» با اشاره به اینکه «مساله را هم از نظر سطحی و ظاهری و هم به شکلی عمیق‌تر می‌توان بررسی کرد» گفت: «کاش آقای رییسی زمانی که می‌خواست رییس‌جمهور شود، در تبلیغات انتخاباتی خود این مسائل را می‌گفت تا مردم در جریان قرار می‌گرفتند که بعد از روی کار آمدن او چه اتفاقی قرار است رخ دهد. باید مردم می‌دانستند که نگاه او در عرصه‌های مختلف چگونه است. برخی مسائل در حوزه اقتصاد را گفته بود اما متاسفانه شاهدیم که الان خلاف حرف‌های وی در جریان است».
وی افزود: «در حوزه‌های اجتماعی که کار دقیق‌تر و ظریف‌تر است نیز اگر بیشتر صحبت می‌کردند و مردم می‌دانستند که نگاه او چیست، بر اساس همان نگاه تصمیم می‌گرفتند.»
درایتی با انتقاد از برخی اظهارات مثل اینکه بدحجابی را به خاطر مقابله با موفقیت‌های دولت رواج می‌دهند و… گفت: «متاسفانه در کشور ما قاعده شده که تا در هر امری دچار عجز می‌شویم، آن را به بیگانه و دشمن و استعمار نسبت می‌دهیم. ضمن اینکه بحث حجاب در این چهل سال همیشه وجود داشته و اینطور نبوده که الان ایجاد شده باشد. اگر هم شاهد تشدید آن هستیم، بر اساس همه پیمایش‌ها از باب لجبازی با یک عرف اجتماعی نبود و در راستای لجبازی با یک سری رفتارهای مسوولان است. به نظر من اگر با همین رویه ادامه دهیم، نه تنها به ترویج عفاف و حجاب منجر نخواهد شد، بلکه وضعیت بدتری را در جامعه رواج خواهد داد.»
این چهره سیاسی اصلاح‌طلب ادامه داد: «حتی اگر نگاه ما این باشد که یک معضل وجود دارد و باید آن را کنترل کرد، رفتار فعلی رفتار مناسبی نیست و حتی افراد محجبه هم همین نظر را دارند. این رفتار نمی‌تواند جامعه را قانع کند که هنجار مورد نظر را رعایت کند. البته آنهایی که قدری عمیق‌تر به مسائل نگاه می‌کنند و از سطح ظاهر فراتر می‌روند، معتقدند که با توجه به گرفتاری‌های شدید اقتصادی مردم به نظر می‌رسد که برخی جریانات به فکر این افتاده‌اند که مردم را مشغول موضوع دیگری کنند لذا گرفتاری دیگر درست کرده‌اند که آن گرفتاری اعظم از یاد برود. اتفاقا جامعه هم به آن توجه دارد و این طور نیست که مسائل را نفهمد.»
دولت کار را خراب نکند
درایتی تاکید کرد: «این رویه نه تنها مساله را حل نمی‌کند، بلکه موجب ایجاد یک تنفر شدید اجتماعی حتی در جامعه متدین خواهد شد. لذا به نفع دولت است که به این رویه ادامه داده نشود زیرا این‌گونه برخوردها، قادر به حصول نتیجه مطلوب نیست. اگر قرار باشد در زمینه ترویج حجاب و عفاف کاری صورت گیرد باید به موضوعات مقدماتی توجه کرد و بستر و زمینه را فراهم آورد. به عبارت دیگر، زور و تهدید و رفتارهای فعلی آن آخرین مرحله‌ای است که در یک فرآیند اجتماعی می‌توان به آن رسید منتها ما از آنجا شروع کرده‌ایم! لذا وقتی زمینه لازم وجود دارد یا زمینه کاملا عکس است، هر تلاشی نتیجه معکوس می‌دهد. بر این اساس امیدوارم که با توجه به نتیجه فعلی، قدری رفتارها و برخوردها را معتدل کنند. بالاخره مردم به اندازه کافی گرفتاری و مشکلات دارند و اینها برای جامعه کافی است.»وی در پاسخ به اینکه اگر بدبین نبوده و فرض اینکه جریانات نزدیک به دولت، عمدا در مساله حجاب مردم را مشغول کرده‌اند تا مشکلات دیگر فراموش شود را کنار بگذاریم؛ باید انتظار داشت که دولت با چه اقدام عملی و چه مواضعی در جهت آرام کردن جامعه و رفع نارضایتی و خشم موجود حرکت کند؟ گفت: «گاهی آدم فکر می‌کند که اگر نمی‌تواند برای بهبود وضعیت تلاش کند، حداقل کار را خراب‌تر نکند. الان با توجه به این وضعیتی که در دولت داریم، طی یک سال گذشته در هر کاری که وارد شده‌اند غیر از خراب‌کاری نتیجه‌ای نداشته است. لذا به نظر من اگر دولت ورود پیدا نکند حداقل وضعیت از این بدتر نمی‌شود. وقتی بدون اینکه تعقل و کار کارشناسی شده باشد به مسائل ورود می‌کنند، نتیجه همین است که شاهدیم. حتی در وضعیت اقتصادی هم همین طور است و اگر دولت ورود نمی‌کرد شاید وضعیت به این بدی نمی‌شد. در امور فرهنگی که بدتر هم هست چون اخلال در کار فرهنگی ساده است اما اصلاح آن بسیار مشکل است و زمان بر خواهد بود. لذا توصیه من این است که دولت اصلا ورود نکند تا مشکل کمتری برای کشور ایجاد شود.»
عدم اتفاق نظر
بیژن مقدم، فعال رسانه‌ای اصولگرا اما به این شدت به عملکرد دولت در این زمینه انتقاد ندارد.او به «جهان‌صنعت» گفت: «به نظر من دولت و خیلی از نهادها و دستگاه‌ها بعضا در این زمینه دچار تشتت و عدم تمرکز روی موضوعات و عدم اتفاق نظر هستند. یعنی مجموعه دستگاه‌های دولتی و حتی حاکمیتی نظرات مشترکی ندارند. در واقع فعلا اتفاق نظر یا روش قطعی مورد اتفاقی در این باره وجود ندارد. چون درحال بحث و نقد هستند.»
وی در پاسخ به اینکه این اتفاق نظر نداشتن امر طبیعی است یا یک ضعف مورد نقد؟ گفت: «می‌خواهم بگویم که مساله الان به پیچیدگی‌هایی رسیده که خود به خود چنین آثاری دارد. به نظر من باید در یک فضای غیرجنجالی و حتی غیررسانه‌ای در بخش‌های مختلف حاکمیتی نشست گذشته و پشت درهای بسته گفتوگو کنند. باید نقاطی که می‌توان از آن گذشت یا باید بر آن ایستاد را مشخص کنند. باید هم استراتژی و هم تاکتیک کوتاه‌مدت لازم در برابر این هجمه را مشخص کنند.»
وی افزود: «آنچه که روشن است، این بحث‌ها حتما ریشه خارجی دارد و برخی توجه ندارند که اپوزیسیون خارج یا حتی داخل کشور از مدت‌ها قبل روی این موضوع کار کرده‌اند. برخی دستگاه‌ها نیز بهانه و هیزم این آتش را فراهم می‌کنند. این مسائل باید در همان نشست‌هایی که گفتم مورد صحبت قرار گرفته و مدیریت شود. الزاما نیز همه چیز به دولت ما به عنوان قوه مجریه برنمی‌گردد و دستگاه‌های فرهنگی- تبلیغی، انتظامی و حتی اطلاعاتی در این قضیه دخیل هستند به این خاطر که بخشی از این ماجرا حتما مساله امنیتی است، نه اینکه مساله بدحجابی امنیتی باشد، اما بخشی از این موضوع حتما با ماموریت‌های مشخص است که قابل بررسی است و بارها هم گفته شده است. این بخش خیلی محدود در ترویج بی‌حجابی سازماندهی شده‌اند و رسیدگی به این بخش نیازمند کار اطلاعاتی است.»
مقدم در پاسخ به اینکه «آیا لازم نیست تا وقتی که مجموعه دستگاه‌ها طی بحث و بررسی‌های خود به نتیجه و راهکار مورد اتفاق نظر برسند، دولت با مواضع و دستورات و اقدامات خود جامعه را به سوی آرامش برده و از این نارضایتی و خشم موجود دور کند؟» گفت: «ندیدم که دولت به این موضوع ورود مستقیم کرده باشد و مثلا بگوید که از فردا باید آنچنان شود و… . به عنوان مثال الان با موضوع گشت ارشاد طرف هستیم که دیدگاه‌های مختلفی درباره آن وجود دارد. آیا دولت باید بگوید که گشت ارشاد تعطیل شود؟ اساسا چنین اختیاری دارد؟»
این فعال سیاسی اصولگرا در واکنش به اینکه نقش برخی مواضع مثل اظهارات توام با توهین آقای یامین‌پور یا یادداشت همسر رییس‌جمهور که بدحجابی را در راستای مقابله با موفقیت‌های دولت دانسته بود؛ چیست؟ گفت: «حتما دولت می‌تواند تذکر دهد اما حتما هر کدام از این افراد نظر شخصی خود را گفته‌اند. البته من فیلم کامل آقای یامین‌پور را ندیدم و قضاوت درباره فیلم‌های کوتاه هم سخت است. ضمن اینکه به نظر من اینها بخش کوچک و حتی حواشی ماجرا است که می‌تواند خشم و نفرتی را شعله‌ور کند اما بیش از این نقشی ندارد.»
مقدم در پاسخ به اینکه «آیا دولت نمی‌تواند در جلسه هیات دولت که هفته‌ای دوبار برگزار می‌شود به زیرمجموعه خود تاکید کند که در این قضیه بر خشم جامعه نیفزایند تا در این مدت جلسات بحث و بررسی هم انجام شده و راهکار مورد نیاز پیدا شود؟» گفت: «این حرف درستی است و دولت می‌تواند این فضا را مدیریت کند. ضمن اینکه دعوت از مجموعه‌ها و برگزاری جلسات طی چند هفته کار شدنی است و خیلی پیچیده نیست.»
مخاطب خاص
محمدعلی ابطحی فعال سیاسی اصلاح‌طلب نیز اگرچه به مواضع و اظهارنظرهای دولتی‌ها در این زمینه نقد دارد اما آن را تعجب‌آور نمی‌داند. او در گفتوگو با «جهان‌صنعت» اظهار کرد:
«یکی از مشکلات در مسائل اجتماعی این است که در بعضی بخش‌ها افرادی با برخی گرایش‌های صوری مذهبی و دینی یا گرایش‌های افراطی انتخاب و به کار گرفته شده‌اند. رویکردهای آنها در زمان انتخاب‌شان خیلی بروز و ظهور نداشته و احتمالا با سیاست‌های کلان خود آقای رییسی یا مسوولان مربوطه نیز منافات دارد اما وقتی که این افراد اختیار را در دست می‌گیرند، نگاهی که به اسلام و دین دارند بروز و ظهور دارد و تاثیرگذار می‌شود. مدیریت این وضعیت نیز برای دولت خیلی کار سختی است. مثلا مدیرعامل بهشت‌زهرا که می‌گوید عکس‌های بی‌حجاب مردگان را هم جمع کردیم، احتمالا بر اساس سیاستی که در یک مجموعه سیاستگذار اتخاد شده باشد، عمل نکرده است. افراد در سمت‌های مختلف نگرش‌هایی دارند که وقتی در قدرت قرار می‌گیرند به آن جامه عمل می‌پوشانند».
وی در پاسخ به اینکه «وظیفه دولت مهار گرایش‌های افراطی مسوولان ولو اینکه نظر شخصی آنها باشد، نیست؟» گفت: «حتما دولت باید با این نگاه‌های فردی مخالفت بیشتری کند و آنها را مدیریت کند چون یک نکته کلیدی وجود دارد و آن اینکه در ادوار گذشته مثل دوره خاتمی یا حتی دوره روحانی، ذهنیت جامعه این بود که یک سری گروه‌های افراطی برای اینکه دولت را دچار مشکل کنند دست به چنین اقداماتی می‌زنند اما الان که یکپارچکی حاصل شده است، ذهنیت دیگری ایجاد می‌شود. مثلا اینکه وزارت ارشاد مجوز کنسرت بدهد و بعد دوباره همان مجموعه‌ها مانع برگزاری آن شوند، دیگر نشانه درگیری جناح‌ها که موضوع پذیرفته‌شده‌‌تری بود، نبوده و نشانه‌ای از هرج و مرج ملی تلقی می‌شود.
به همین خاطر هم دولت وظیفه و رسالت بزرگی دارد تا سیستم مدیریتی را مهار کند، یعنی به همان اندازه که برای نکات مثبت سیستم مدیریتی تلاش می‌کنند برای مهار کردن این موارد هم باید تلاش کنند».ابطحی درباره اینکه آیا چنین تلاشی از سوی دولت مشاهده می‌شود و آیا تاکنون اظهارنظر و موضع‌گیری در جهت آرام کردن جامعه داشته‌اند، گفت: «متاسفانه چنین چیزی را ندیدم و می‌دانیم که اولویت آنها نیز این نیست. البته اشتباه می‌کنند و باید در مسائل اجتماعی دقت بیشتری داشته باشند. البته نمی‌توان به آنها اعتراض کرد چون از اول هم بر اساس همین دیدگاه‌ها مانیفست خود را تنظیم کرده و آمده‌اند.»
وی درباره اینکه چرا دولت برخلاف انتظاری که از او می‌رفت با برخی اظهارات و مواضع به نارضایتی‌های جامعه دامن زد؟ گفت: «در واقع مخاطب دولت بخش ناراضی و معترض جامعه نیست. دولت تلاش با مخاطب خود صحبت می‌کند. البته مایل است که دیگران هم ناراضی نباشند و مشکلی نداشته باشند اما نه به قیمت از دست دادن مخاطبان خود».
دودی در چشم همه
ابطحی می‌گوید که دولت محترم اعم از رییس‌جمهور و همکاران و نزدیکان او در اینطور اظهارنظرها و برخوردها مخاطب خاص دارند. بیژن مقدم که اصولگرا است اما باور دارد که مسوولان هنوز به اتفاق نظر نرسیده‌اند و آنچه بیان می‌شود یک سری اظهارنظرهای شخصی است. درایتی هم از همه بدبین‌تر بوده و معتقد است که احتمالا جریاناتی از حامیان دولت با این بحث‌ها مردم را مشغول کرده‌اند تا حواسشان به گرفتاری‌ها و مشکلات اصلی نباشد. اینکه کدام تحلیل به واقعیت نزدیک‌تر است را نمی‌دانیم اما آنچه که مسلم است و کارشناسان نیز درباره آن توافق دارند، آسیب‌های ادامه این رویه است. افزایش دلزدگی جامعه به خصوص در موضوعی مثل حجاب، نه فقط به زیان دولت که به زیان دین و قشر متدین نیز خواهد بود.
با در نظر گرفتن نظرات مسوولان دولتی انتظار درک این موقعیت خطیر، گزاف به نظر می‌رسد اما از گفتن آن نیز نباید غافل شد. بر این اساس بار دیگر هشدار می‌دهیم افزایش اختلافات اجتماعی با محوریت حجاب و موضوعات ارزشی آتشی به پا می‌کند که دود آن به چشم همه از جمله دولت خواهد رفت.