آیا مادر امام سجاد(علیه السلام) فرزند پادشاه ساسانی بوده است یا خیر؟
راجع به ایرانی بودن مادر امام زین العابدین(ع) جای تردید و ابهامی نیست زیرا قول معارضی ندارد.
البته یعقوبی پس از اینکه میگوید او دختر یزدگرد سوم بوده و در دوران عمر به اسارت به مدینه برده شد و به همسری امام حسین(ع) درآمد، آورده که: «قیل..» گفته میشود از اسیران کابل بوده است. اما این نیز با توجه به محدودۀ ایرانِ آن دوران، خارج از ایرانی بودن نیست.
اختلاف اقوال در اینست که آیا ایشان دختر یکی از بزرگان و شخصیتهای ایرانی بوده یا بطور مشخص دختر یزدگرد سوم بوده؟؛
مرحوم شهید آیة الله مطهری در کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران»، و پیش از ایشان مرحوم دکتر سید جعفر شهیدی در کتاب «زندگانی علی بن الحسین(ع)» که سابقاً بنام «چراغ روشن در دنیای تاریک» منتشر شده بود، در صحت نقلهای تاریخی و اخبار و روایاتی که ایشان را فرزند یزدگرد میخواند، بنا بر قرائن و دلایلی تردید نموده و فقط این مقدار را قطعی دانسته‌اند که ایرانیِ اشراف‌زاده‌ای بوده.
دکتر شهیدی هنگامی که تحقیقش دربارۀ بقعۀ بی‌بی شهربانو -واقع در اطراف ری- را آغاز میکند میبیند مجموع آنچه دربارۀ این بانو در منابع تاریخی آمده معرکۀ آراء است و تعداد صورتهای بسیار زیاد و متناقضی تشکیل میدهد؛ از صورتهای مختلفِ نام آن بانو گرفته تا هویت پدرش و تا موارد دیگر از جمله زمان اسارت، که آیا در زمان خلیفۀ دوم بوده یا خلیفۀ سوم یا خلافت حضرت علی(ع) و توسط عامل ایشان بر بحرین، بدین صورت که بازماندگان خاندان خسرو پرویز ساسانی در بحرین بوده‌اند و فرماندار بحرین آنها را به اسارت گرفته و به مدینه نزد حضرت فرستاده.
دکتر شهیدی موضوع را به روش بحث تاریخی پیش میبرد و در اثر کثرت وجوهِ اختلاف میگوید: گزارشهای تاریخی، اضطراب غیر قابل جمع دارد، پس با این وجوه اختلاف نمیشود نتیجۀ قابل اعتمادی گرفت.
و مرحوم استاد شهید مطهری به روش حوزوی، یعنی بحث روایی و سندی به این نتیجه رسیده که با این روایات به صورت اجمال و سربسته این مقدار بدست میاید که مادر امام زین العابدین(ع) اشراف‌زادۀ ایرانی بوده است، اما جزئیاتش که آیا دختر یزدگرد سوم بوده یا نه ثابت نمیشود.
نمیدانم چرا در کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» هیچ اشاره‌ای به بحث دکتر شهیدی نشده ولی بهرحال من در همان زمان انتشار این دو تحقیق، مجموع آن دو را به صورت یک مقالۀ عربی درآوردم که بعدها در مجلۀ عربی «رسالة الحسین(ع)» منتشر شد1️⃣.
اما در کار تألیف کتاب «موسوعة التاریخ الإسلامی» با جستجو و تحقیقی که در اخبار و روایات مربوط به تاریخ ولادت امام سجاد(ع) داشتم دیدم حدیثی که مرحوم شیخ صدوق(ره) از امام رضا(ع) در «عیون اخبار الرضا(ع)» آورده هم از لحاظی سندی معتبر است و هم از لحاظ تاریخی نه تنها قرائن کذبی ندارد بلکه قرائن صدقش خوب و قوی است و روشن نشد که چرا آن دو بزرگوار این روایت را ترجیح نداده‌اند.
بهرحال جمع بندی این حدیث با سایر اخبار آن دوران این میشود که در سال ۳۱ق، یعنی در عهد عثمان و اتفاقاً همزمان با شروع اعتراضها و شورشهایی بر ضد اشرافی‌گریها و تبعیضهایش، یزدگرد پسر شهریار2️⃣ که پیشتر از پاییتختش تیسفون(مدائن، بغداد) گریخته و اکنون به مَرو رسیده و باقیماندۀ سپاهش را آنجا جمع کرده بود پس از مدتی با ماهویه -فرماندارش در مَرو- اختلاف پیدا کرد و با همدستی ماهویه با خاقانِ3️⃣ منطقۀ ترکستان شرقی با یورش ترکان مغول مواجه شد و شکست سختی خورد و گریخت و سرانجام کشته شد.
سپس هنگامی که لشکر مسلمانان به خراسان رسید، دو دختر یزدگرد را به مدینه فرستادند و عثمان آنها را به حسنین(ع) تقدیم نمود. و بسا این تقدیم به هدف و گمان آرام شدن شورشها و اعتراضها بوده است.
بهرحال پس از قتل عثمان و در ایام جنگ جمل (سال ٣٦ق) که حسنین(ع) در بصره و درگیر جنگ بودند، هر دو خواهر در حال نفاس و در غیاب شوهرانشان، در مدینه از دنیا رفتند و در بقیع دفن شدند.
شهربانو همسر امام حسین پس از زایمان و بدنیا آوردن امام زین العابدین، در ایام نفاس رحلت کرد، و شاه‌زنان همسر امام حسن ظاهراً وفاتش پیش از خواهرش بوده و فرزندی هم از او نماند.
مجموعۀ مصاحبه‌ها: ٧٤٩، ٧٥٢- ٧٥٥،
موسوعة التاریخ الإسلامی ٤: ٣٥٧ و ٦٥٢،
از:
فتوح البلدان(بلاذری، ٢٧٩ق): ۳۲۲،
الأخبار الطوال(دینوری، ۲٨۲ق): ۱٤۱،
عیون أخبار الرضا(ع)(صدوق، ٣٨١ق) ٢: ١٣٦، ب٣٥، ح٦.
ــــــــــــــــــــ
1 خدمات متقابل اسلام و ایران: ۱۳۱- ۱۳۳؛
زندگانی حسین بن علی(ع): ۱۲- ۲۷؛
مجلة رسالة الحسین(ع)، سال اول، شماره دوم.
2 یزدگرد سوم ساسانی، پسر شهریار و نوهٔ خسرو پرویز، آخرین پادشاه ساسانی بود و به مدت بیست سال بر تخت پادشاهی نشست. (دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا/ یزدگرد سوم)
3 خاقان لقب رتبهٔ امپراتوری به زبان‌های مغولی و زبان‌های ترکی‌تبار است. (دانشنامهٔ آزاد ویکی‌پدیا/ خاقان)