رایزنی‌های پشت پرده ایران و بحرین
پس از بازگشایی سفارت عربستان در تهران، بحرین تنها کشور عربی حاشیه‌ی خلیج فارس خواهد بود که در پایتخت ایران سفیر ندارد.
در ماه‌های گذشته مذاکراتی محرمانه بین ایران و بحرین انجام شده است. منابع آگاه در گفت وگو با امواج.مدیا این تعامل را شامل «تبادلات به دور از تبلیغات» توصیف کرده‌اند.
به گزارش امواج.مدیا در روز ۱۹ اسفند/ ۱۰ مارس ایران و عربستان سعودی اعلام کردند که در پی مذاکرات محرمانه در چین، سفارتخانه‌هایشان را تا اردیبهشت/ اوایل ماه می بازگشایی می‌کنند.
یک منبع بلندپایه‌ی منطقه‌ای که خواست نامش فاش نشود، گفت: "پس از بازگشایی سفارتخانه‌ها در تهران و ریاض، احتمالاً پس از مدت کوتاهی عادی‌سازی روابط میان ایران و بحرین نیز رخ خواهد داد." وی در ادامه به امواج.میدیا گفت: "مشکل جدی [حل‌نشده‌ای] بین ایران و بحرین وجود ندارد."
این «تبادلات به دور از تبلیغات» در سطح سیاسی برگزار نشده است. این منبع ارشد اشاره کرد که به شرایط دارایی‌ها و املاک دیپلماتیک مربوطه پرداخته شده و گفت که به عنوان موضوع اولیه، این تعاملات بر «مسائل اداری و بوروکراتیک» متمرکز بوده است. پس از بازگشایی سفارت عربستان در تهران، بحرین تنها کشور عربی حاشیه‌ی خلیج فارس خواهد بود که در پایتخت ایران سفیر ندارد.
این در حالی است که نشانه‌هایی از گرم‌شدن روابط بین این دو همسایه وجود دارد. رئیس پارلمان بحرین در ۲۲ اسفند/ ۱۳ مارس با یک هیئت ایرانی که در مجمع جهانی بین‌المجالس در منامه حضور داشتند، ملاقات کرد و خواستار گسترش روابط شد.
ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه‌ی ایران، نیز در همان روز نسبت به بهبود روابط پس از مصالحه با عربستان ابراز امیدواری کرد. وی گفت: "خوشبختانه با فضای مثبتی که ما در منطقه شاهد هستیم این تحول مثبت می‌تواند در ارتباط با دیگر کشورهای منطقه از جمله بحرین هم اتفاق بیفتد باید به مسیر دیپلماسی اعتماد بیشتری بکنیم و در این مسیر گام برداریم."
شبکه‌ی پیچیده‌ای از روابط
روابط بین بحرین و ایران پیچیده، و فراتر از سیاست‌های معاصر است و به گذشته‌های دور باز می‌گردد. این روابط، پیوندهای نزدیک فرهنگی، خانوادگی و مذهبی را شامل می‌شود. شاه سابق محمدرضا پهلوی (۱۳۲۰ تا ۱۳۵۷/ ۱۹۴۱ تا ۱۹۷۹) تازه در سال ۱۳۴۹/ ۱۹۷۰، در پی بیش از دو سال مذاکره‌ی محرمانه با بریتانیا، از ادعای تاریخی ایران بر این کشور جزیره‌ای با اکثریت شیعه دست کشید.
پهلوی بعدتر نیز نتیجه‌ی نظرسنجی سازمان ملل درباره‌ی آینده‌ی بحرین را پذیرفت که منجر به اعلام استقلال این کشور در سال ۱۳۵۰/ ۱۹۷۱ شد.
ادعاهای ایران در مورد بحرین به زمان سلطنت منحل‌شده محدود نیست. چهره‌های برتر نظام در مواقعی -و به‌ویژه در زمان‌های تنش- اظهارات مشابهی را تکرار می‌کنند. به عنوان مثال، در سال ۱۳۹۶/ ۲۰۱۸ مدیرمسئول روزنامه‌ی تندروی کیهان که منصوب مستقیم رهبر ایران است، بحرین را "برای ایران" خواند. از سوی دیگر، مقامات بحرینی به طور معمول مخالفان شیعه را "جاسوسان" ایران قلمداد می‌کنند.
پیوندهای خانوادگی میان این دو همسایه از قرن‌ها مهاجرت ایرانیان به جنوب سرچشمه می‌گیرد. نوادگان ایرانیان اکنون بخش‌های برجسته‌ای از جامعه‌ی بحرین را تشکیل می‌دهند. شیعیان ایرانی‌الاصل «عجم» نامیده می‌شوند -یک توهین نژادی برای غیر عرب‌ها در سایر نقاط منطقه- در حالی که سنی‌هایی که مدت‌ها پیش ایران را ترک کرده‌اند به عنوان «هوالة» در جمع یا «هولة» در مفرد شناخته می‌شوند.
چرخش از اصلاحات سیاسی به سرکوب
در حالی که در سال‌های پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷/ ۱۹۷۹ در ایران، سرکوب فعالان شیعه از سوی بحرین، بسیاری را مجبور به ترک زادگاهشان کرد، پس از اصلاحات در اوایل دهه‌ی ۱۳۸۰/ ۲۰۰۰ و برگزاری مجدد انتخابات پارلمانی، برخی از تبعیدی‌ها به این کشور بازگشتند. بحرین در طول زمان شاهد هماهنگی نسبی مذهبی، با مشارکت بالای رأی‌دهندگان در انتخابات مجلس سفلی بوده است. در انتخابات پارلمانی ۱۳۸۹/ ۲۰۱۰، الوفاق به رهبری علی سلمان، روحانی میانه‌روی شیعه، با کسب ۱۸ کرسی از ۴۰ کرسی، بر مجلس مسلط شد.
اما پیامدهای اعتراضات بهار عربی در سال ۱۳۸۹/ ۲۰۱۱ تقریباً همه‌ی این دستاوردها را معکوس کرد. در مواجهه با یک خیزش مردمی، این سلطنت سنی از شورای همکاری خلیج فارس درخواست کمک کرد. عربستان و امارات متحده‌ی عربی به سرعت نیروهایی را فرستادند که اعتراضات خیابانی را سرکوب کردند. طبق گزارش‌ها، این مداخله‌ی نظامی اولین‌باری بود که شورای همکاری خلیج فارس در مواجهه با ناآرامی‌های مدنی از یک واکنش امنیتی جمعی استفاده کرد.
تشدید سرکوب در سال‌های بعد تقریباً همه‌ی چهره‌های اصلی مخالف، از جمله شیعیان میانه‌رو که به دنبال تعامل سیاسی با مقامات بودند را به زندان انداخت. در سال ۱۳۹۴/ ۲۰۱۵، سلمان به دلیل حمایت مستمر از خواسته‌های اعتراضات بهار عربی و اصرار بر پاسخگویی کسانی که مسئول نقض حقوق بشر هستند، به چهار سال حبس محکوم شد. سال بعد، وفاق -بزرگترین حزب شیعه- غیرقانونی اعلام شد.
در سال ۱۳۹۶/ ۲۰۱۷، سلمان با محاکمه‌ی دیگری به دلیل آنچه که عفو بین‌الملل به عنوان "اتهامات جعلی به اشتراک‌گذاری اطلاعات" در رابطه با توطئه‌ی ادعایی با قطر در جریان اعتراضات سال ۱۳۹۰/ ۲۰۱۱ یاد کرده است، روبه‌رو شد. این اتهام به ویژه در شرایطی مطرح شد که بحرین تصمیم گرفته بود به دلیل نارضایتی‌های فراوان، در محاصره‌ی قطر به مصر، عربستان و امارات -که در کنار بحرین به چهارگانه‌ی عرب شناخته می‌شوند- بپیوندد. سلمان در سال ۱۳۹۷/ ۲۰۱۸ به اتهام خیانت و جاسوسی به حبس ابد محکوم شد و دادگاه عالی این کشور در سال ۱۳۹۷/ ۲۰۱۹ درخواست تجدید نظر علیه این حکم را رد کرد.
این سرکوب به بالاترین سطوح جامعه‌ی شیعی بحرین نیز کشیده است و حتی برای آیت‌الله عیسی قاسم، رهبر معنوی شیعیان در سال ۱۳۹۶/ ۲۰۱۷ به اتهام جمع‌آوری غیرقانونی وجوه و پولشویی حکم تعلیقی صادر شد.
بخت گشایش؟
مداخله‌ی نظامی عربستان در بحرین، گسترش نفوذ ریاض در منامه و تقویت نیروهایی در داخل پادشاهی بحرین که مخالف گشایش سیاسی در داخل بودند، را به دنبال داشت. در حوزه‌ی سیاست خارجی، بحرین در سال ۱۳۹۴/ ۲۰۱۶ به دلیل غارت مراکز دیپلماتیک عربستان توسط معترضان ایرانی پس از اعدام روحانی شیعه‌ی مخالف سعودی، نمر النمر، به عربستان پیوست و روابط خود را با ایران قطع کرد. نکته‌ی دیگر این است که بحرین در سال ۱۳۹۹/ ۲۰۲۰ در عادی‌سازی روابط با اسرائیل به امارات محلق شد و وزیر خارجه‌ی اسرائیل در سال بعد سفارت این کشور را در منامه افتتاح کرد.
از سوی دیگر، بحرین و امارات نیز در کنار هم روابط خود را با سوریه، متحد سرسخت ایران، عادی کرده‌اند. این دو کشور با اختلاف چند روز، در سال ۱۳۹۷/ اواخر سال ۲۰۱۸ سفارت‌های خود در دمشق را بازگشایی کردند. با توجه به اعلام از سرگیری قریب‌الوقوع روابط دیپلماتیک بین ایران و عربستان، منامه به زودی تنها پایتخت عرب خلیج فارس خواهد بود که سفیری در تهران ندارد. منابع آگاه منطقه‌ای به امواج.میدیا گفته‌اند که انتظار می‌رود این اوضاع تغییر کند.
یک منبع ارشد در منطقه خاطرنشان کرد: «من فکر می‌کنم که بحرین یک پرونده‌ی مستقل نیست. بدون موافقت عربستان هیچ کاری بین ایران و بحرین انجام نمی‌شود. اما اکنون [به دنبال مصالحه‌ی ایران و عربستان]، سعودی‌ها دیگر هیچ شرط و ملاحظه‌ای ندارند.»
مناسبات در حال تغییر در بحرین همچنین به هموار کردن مسیر برای عادی‌سازی روابط با ایران و به طور بالقوه بهبود فضای سیاسی در داخل کمک کرده است. خلیفه بن سلمان آل خلیفه، نخست‌وزیر سابق، به عنوان یک تندروی ضد ایران شناخته می‌شد که مخالف تعامل با اپوزیسیون شیعه بود و با بدبینی و سوء ظن فراوان به آن می‌نگریست. پس از درگذشت نخست‌وزیر سابق در سال ۱۳۹۹/ ۲۰۲۰، شاهزاده سلمان بن حمد آل خلیفه، ولیعهد پادشاه، در میان نشانه‌هایی از تمایل به تغییر، نخست‌وزیری را بر عهده گرفت.
همچنین ذکر این نکته مهم است که گروه چهارگانه‌ی عرب -از جمله بحرین- در سال ۱۳۹۹/ ۲۰۲۱ به محاصره‌ی قطر پایان داد. گمان می‌رود وخامت روابط بین بحرین و قطر در سال ۱۳۹۶/ ۲۰۱۷ یکی از ابعاد کلیدی اتهامات جاسوسی علیه سلمان بوده است. در این زمینه، منابع آگاه منطقه‌ای به امواج.میدیا ادعا کرده‌اند که پادشاه و ولیعهد مایل به آشتی با این روحانی و سیاستمدار میانه‌رو شیعه هستند.
یکی از این منابع ارشد منطقه‌ای تأکید کرد «شاه و ولیعهد در سال ۱۳۸۹/ ۲۰۱۱ در آستانه‌ی دستیابی به توافق با الوفاق بودند، اما مداخله‌ی عربستان آن را نقش بر آب کرد. بنابراین باید انتظار داشت که بحرین از شرایط جدید برای بازگشت به سمت تفاهم با مخالفان میانه‌رو و آزادسازی زندانیان سیاسی استفاده کند." وی در پایان گفت: "نخست‌وزیر فقید که مخالف سازش ولیعهد و شیخ علی [سلمان] بود، رفته است.»