رودخانه‌ای که باعث احتمال جنگ تهران و کابل شد/ چگونه هیرمند به کلافی سردرگم تبدیل شد؟

خبر فوری نوشت: اختلافات ایران و طالبان در مورد هیرمند به اوج خود رسیده و وارد تنش سیاسی و لفظی مقامات دو کشور شده است. بحران آب در سیستان و بلوچستان جدی است و اگر مقامات افغانستان حاضر به پرداخت حقابه هیرمند نباشند ممکن است تنش سیاسی وارد فاز نظامی شده و روابط دوجانبه را به شدت به هم بریزد‌.

مروری بر اختلافات سیاسی ایران و افغانستان در طول تاریخ

مساله اختلاف ایران و افغانستان بر سر هیرمند معلول دو اختلاف تاریخی است و این دو را در خود جمع کرده است. اولین اختلاف مربوط به جنگ آب و دومین مربوط به اختلافات تاریخی ایران و افغانستان است‌.

در مورد جنگ آب و عوامل و تاثیرات آن پیش از این بارها گفته و نوشته ایم (اینجا بخوانید). اما بد نیست اشاره ای هم به اختلافات تاریخی ایران و افغانستان داشته باشیم.

اگرچه مردم ایران و افغانستان به علت اشتراکات فرهنگی و زبان فراوان همواره رابطه ای خوب و سازنده داشته اند اما دولت های این دو کشور به علت تضاد منافع و برخی مسائل استراتژیک، گاه با هم به مشکل خورده و وارد تنش شده اند. بعد از شکل گیری ایران جدید در عصر صفویه، اختلافات ایران و ایالات افغان نشین آغاز شد.

حکام شیعه صفوی راه و روش اداره ایالات افغان نشین را نمی دانستند. این نابلدی در عصر شاه سلطان حسین به اوج خود رسید. او گرگین خان گرج را حاکم بخشی از افغانستان کرد. او که بر آداب سنتی و فرهنگ طایفه ای افغان ها تسلط نداشت و به خصوص شرایط مذهبی افغان های غالبا سنی را درک نمی کرد، شروع به ظلم و ستم به افغان ها کرد. رفتار او سرانجام باعث شورش میرویس هوتکی و پسرش محمود شد.

در انتهای این شورش، افغان ها اصفهان را اشغال کردند و شاه سلطان حسین مجبور شد تاج شاهی خود را بر سر محمود بگذارد.

افغان ها پس از ۷ سال توسط نادرشاه از کشور بیرون رانده شدند. با قدرت شمشیر نادر، صلح در هرات و قندهار و بلخ جاری شد اما به محض سقوط نادرشاه و شورش قوچان، مجددا درگیری ها آغاز گردید.

احمد شاه ابدالی که یکی از سرداران نادر بود، در افغانستان نخستین لویی جرگه را برگزار و خود را شاه نامید. او به مناطقی از هند و ایران حمله کرد.  ابدالی افغانستان را از ایران جدا کرد و خراسان را نیز به شاهرخ، نوه نادرشاه بخشید.

این اقدام احمد شاه باعث خشم کریم خان زند که به تازگی حاکم مطلق ایران شده بود، گردید و او دستور قتل بسیاری از افغان های ایران را صادر کرد.

با ظهور آقامحمدخان قاجار بخشی از مناطق افغانستان مجددا به قلمرو ایران اضافه شد. با این حال، اختلافات افغان ها و دولت مرکزی ایران همچنان باقی بود. این اختلافات سرانجام باعث شورش هرات در زمان حکومت محمد شاه قاجار گردید.

محمد شاه به هرات لشگر کشید و شورش را سرکوب کرد اما کار او به علت تهدید انگلیسی ها کامل نشد و هرات در زمان ناصرالدین شاه مجددا علیه ایران دست به قیام زد. ناصرالدین شاه نیز مانند پدرش دستور سرکوب شورش را صادر کرد اما با تهدید انگلیسی ها دست از سرکوب برداشت و مجبور به پذیرش استقلال هرات و سایر مناطق افغانستان گردید.

با استقلال کامل افغانستان اختلافات سیاسی با ایران وارد فاز جدیدی شد. این اختلافات به خصوص در رابطه با برخی منابع مشترک و بالاخص رودخانه هیرمند به اوج خود رسید.

جدایی هرات از خاک ایران و خودداری حاکمیت افغانستان از جاری ساختن آب این رود در خاک ایران و مناطق کشاورزی سیستان و بلوچستان، مسئله حقابه رود هیرمند را به یکی از معضلات اصلی دو کشور مبدل ساخت.

این اختلافات در دوره پهلوی اول و دوم به اوج خود رسید. این اختلافات تا سال ۱۳۵۱ باقی بود و حتی دو کشور را تا آستانه درگیری نظامی هم پیش برد اما با وساطت کشورهای خارجی دو طرف ترک مخاصمه کرده و در سال ۱۳۵۱ معاهده دلتا را امضاء کردند.  

بر مبنای این تعهدنامه، دولت افغانستان موظف است سالانه ۸۲۰ میلیون مترمکعب آب از رود هیرمند را به سمت تالاب هامون در شهرستان زابل سرازیر کند.

مساله آب هیرمند؛ رودخانه ای که منشاء اختلاف تهران و کابل است

با وجود امضاء معاهده دلتا توسط دولت وقت افغانستان، اما کابل تقریبا در هیچ سالی ۸۲۰ میلیون مکعب آب هیرمند را به سمت دشت هامون هدایت نکرده است. این امر باعث خشکسالی وحشتناک زمین های سیستان و بلوچستان شده و وضعیت بغرنجی را در آن منطقه ایجاد کرده است.

با این حال، دولت های افغانستان همواره مدعی اند آب هیرمند کم است و گنجایش ۸۲۰ میلیون مکعب آب اهدایی را ندارد. این در حالی است که دولت های افغانستان در سده اخیر بارها اقداماتی را جهت انحصار آب هیرمند انجام داده اند.

کابل در سال ۲۰۲۱ با افتتاح بند انحرافی کمال خان با ظرفیت ذخیره‌سازی ۵۲ میلیون مترمکعب آب، شرایط را برای ایران دشوارتر کرد. سد کجکی و سد سوختوک دو سد دیگری هستند که افغانستانی‌ها روی رود هیرمند و سرشاخه‌های آن احداث کرده‌اند.

سد سوختوک روی یکی از شاخه‌های رودخانه هلمند در پنج کیلومتری شهر نیلی در مرکز افغانستان ساخته شده است. این آب قبل از این به سد کجکی و در نهایت به دریاچه هامون می‌ریخت. در مجموع آبگیری در این سد‌ها باعث شده است بخش قابل توجهی از حقابه تالاب هامون امکان ورود به خاک کشور ایران را از دست بدهد.

بر اساس گزارشی که اخیرا فارس منتشر کرده، مستندات ماهواره‌ای نشان داده اند که پس از آبگیری سد کمال خان بخش قابل توجهی از آب سد به شوره زاری تحت عنوان گودزره منحرف شده است؛ امری که سبب شده نه تنها خود افغانستان امکان استفاده مطلوب از این آب را به دلیل شوره‌زار بودن منطقه نداشته باشد، بلکه اجازه ورود این آب به ایران نیز داده نشود.

هشدار تند یک نماینده مجلس به طالبان؛ جنگ در راه است؟

این اقدامات همواره واکنش مقامات ایرانی را همراه داشته است. در آخرین واکنش، رئیس جمهور رئیسی هشدار تندی به مقامات طالبان داد و از آنها خواست هرچه سریعتر به تعهدات خود در رابطه با آب هیرمند عمل کنند.

رئیس جمهور در سفر خود به سیستان و بلوچستان اعلام کرد: مخاطبان، این سخنان بنده را بسیار جدی بگیرند و بعداً گله نکنند که به ما گفته نشد یا تصور می‌کردیم می‌شود با گفتار سیاسی و گذشت ایام از این مسأله گذر کرد، خیر، گذشت ایام این مسأله را حل نمی‌کند. از حاکمان افغانستان می‌خواهم سریعاً اقدام کنند که مردم سیستان و بلوچستان به حق‌شان برسند.

آنچه ایران بر آن تاکید دارد صدور اجازه به کارشناسان ایرانی جهت سفر به افغانستان، بازدید هیرمند و بررسی شرایط آبی آن و حل مساله است. این در حالی است که مقامات افغانستان چنین جوازی را صادر نکرده اند. ابراهیم رئیسی در همین رابطه گفت: «باید هر چه سریع‌تر این اجازه به کارشناسان ما داده شود تا این مسأله را بررسی کنند، اگر کارشناسان ما این مطلب (کم آبی هیرمند) را تأیید کردند، بسیار خوب اشکال ندارد، در نبودن آب ما بحثی نداریم، اما اگر آب وجود دارد، این حق مردم سیستان و بلوچستان باید داده شود و ما به هیچ عنوان اجازه نمی‌دهیم حق مردم ضایع شود.»

به نظر می رسد مساله آب هیرمند به کلافی سردرگم تبدیل شده که به این راحتی ها باز نمی شود و احتیاج به قدرت نمایی یا وساطت کشورهای خارجی دارد.