پایان یک تردید بزرگ؛ مسیر آینده سیاست خارجی ایران چیست؟
رهبر انقلاب چندین بار در سخنرانی‌ها خود تاکید کرده که سیاست خارجی در وزارت خارجه تدوین نمی‌شود. او نقش شورای عالی امنیت ملی را بیش از هر نهاد دیگر مشخص کرده است. دبیر این شورا حدود یک ماه است که تغییر کرده که این را می‌توان به یک تغییر بزرگ در مسیر سیاست خارجی ایران تعبیر کرد؛ تغییراتی که در هفته‌های اخیر هم نشانه‌های آن مشخص است. با این وصف سوال مهم آن است که مسیر آینده سیاست خارجی ایران چیست؟
رویداد۲۴ نوشت: نشریه آمریکایی «ریسپانسیبل استیت‌کرفت» یادداشتی به قلم محمد سهیمی منتشر کرده و مسیر سیاست خارجی ایران بعد از برکناری علی شمخانی را ترسیم کرده است. سهیمی از فعالان سیاسی اپوزیسیون جمهوری اسلامی، استاد دانشگاه کالیفرنیای جنوبی و یکی از موسسان تحریریه ایران در «خبرگزاری پی‌بی‌اس» است.
استیت‌کرفت درباره آینده سیاست خارجی ایران بعد از برکنار شمخانی و روی کار آمدن علی‌اکبر احمدیان گفته شمخانی که نسبتاً میانه‌رو بود، از سال ۲۰۱۳ دبیر شورای عالی امنیت ملی بود. وی همچنین از سال ۱۹۹۷ تا ۲۰۰۵ در دولت سیدمحمد خاتمی وزیر دفاع بود. او نقش کلیدی در نزدیکی اخیر ایران و عربستان سعودی ایفا کرد.
بخشی از اصولگرایانی که اکنون سلسله‌مراتب قدرت ایران را در دست دارند، به شمخانی مشکوک بوده‌اند، چرا که او یک شخصیت امنیتی در دولت اصلاح‌طلب خاتمی و دولت میانه‌رو حسن روحانی بوده است. علاوه بر این، دو تن از معاونان ارشد شمخانی به جرم جاسوس محکوم شده‌اند. یکی از آن‌ها سردار علیرضا عسگری معاون شمخانی در وزارت دفاع بود. او دو سال پس از ترک پست در سال ۲۰۰۵ به ایالات متحده فرار کرد. نفر دوم «علیرضا اکبری» بود که از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۵ معاون شمخانی بود و در دی ماه پس از دستگیری و متهم شدن به جاسوسی برای انگلیس اعدام شد.
علی‌اکبر احمدیان کیست؟
جانشین شمخانی، دریادار علی‌اکبر احمدیان، افسر سپاه است که در غرب چندان شناخته شده نیست. اما او یکی از استراتژیست‌های برتر سپاه است. او همچنین به قاسم سلیمانی بسیار نزدیک بوده است. احمدیان متولد ۱۹۶۱ در شهربابک از توابع کرمان است. او در زمان دبیرستان به عنوان دانش‌آموز ممتاز شناخته می‌شد و در سال ۱۹۷۹ در دانشکده پزشکی دانشگاه تهران پذیرفته شد. زمانی که ایران و عراق در سپتامبر ۱۹۸۰ وارد جنگ شدند، دانشگاه را رها کرد و به سپاه پیوست و در جبهه جنوب غربی ایران جنگید.
در سال ۱۹۸۱، یک گروه چریکی چپ به رهبری اشرف دهقانی (یکی از چهره‌های کلیدی کمونیست که علیه رژیم شاه محمدرضا پهلوی جنگید) حملاتی را به ساختمان‌های دولتی در بندرعباس، بندر کلیدی ایران آغاز کرد. احمدیان و دو افسر دیگر سپاه برای سرکوب این گروه به بندرعباس اعزام شدند.
احمدیان در اسفند ۱۹۸۲ در عملیات فتح‌المبین که ارتش ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی برای آزادسازی بخش راهبردی خوزستان تحت اشغال ارتش عراق ترتیب داده بودند شرکت کرد. عملیات موفقیت‌آمیز بود و امکان حمله مجدد ارتش عراق به سه شهرک استراتژیک آن استان را از بین برد.
احمدیان سپس مسئولیت هماهنگی نیروهای سپاه در سه استان جنوب و جنوب غرب را به عهده گرفت و به عضویت شورای فرماندهی و سپس به سمت رئیس ستاد نیروهای آن منطقه ارتقا یافت. در سال ۱۹۸۴ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی پنج ناحیه نظامی در اطراف ایران ایجاد کرد و احمدیان به عنوان فرمانده منطقه ۴ منصوب شد که منطقه وسیعی در جنوب ایران شامل دو استان استراتژیک در کرانه‌های خلیج فارس یعنی بوشهر و هرمزگان می‌شد. در آنجا بود که احمدیان کار خود را در زمینه جنگ دریایی آغاز کرد و به یکی از چهره‌های کلیدی نیروی دریایی ایران تبدیل شد.
هنگامی که در سال ۱۹۸۵ آیت‌الله خمینی به سپاه دستور داد نیروی دریایی و نیروی هوایی جداگانه برای خود تشکیل دهند، احمدیان مسئولیت نیروی دریایی سپاه را بر عهده گرفت و این سمت تا پایان جنگ با عراق در سال ۱۹۸۸ حفظ شد. پس از جنگ، احمدیان به عنوان افسر نیروی دریایی به معاونت نیروی دریایی ارتش ایران به فرماندهی شمخانی، منصوب شد. او همچنین به دانشگاه تهران بازگشت و در رشته دندانپزشکی فارغ التحصیل شد. او همچنین کارشناسی ارشد رشته علوم دفاعی و دکتری رشته مدیریت استراتژیک خود را هم از دانشگاه دفاع ملی ایران دریافت کرد.
آیت‌الله خامنه‌ای در تیرماه سال ۲۰۰۰، احمدیان را به عنوان رئیس ستاد کل نیروهای سپاه منصوب کرد (این پست با فرماندهی عالی سپاه یکی نیست) و به این ترتیب احمدیان جانشین سردار حسین علایی از نیروهای منتقد شد. احمدیان در دوران تصدی خود در آنجا موفق به نوسازی سازمان سپاه و توسعه برنامه ده ساله آن شد. احمدیان همچنین به مدت دو سال به عنوان رئیس دانشگاه امام حسین، دانشگاهی تحت کنترل سپاه خدمت کرد.
در سال ۲۰۰۷ احمدیان به عنوان رئیس مرکز مطالعات راهبردی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی منصوب شد. او تا زمان انتصابش به عنوان دبیر شورای امنیت، در این سمت فعال بود. در همان سال پس از تصویب قطعنامه ۱۷۳۷ توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد و اعمال تحریم‌هایی علیه برنامه هسته‌ای ایران، احمدیان در فهرست افراد تحریم شده ایالات متحده آمریکا و اروپا قرار گرفت. در سپتامبر ۲۰۲۲، احمدیان با حکم رهبری به عضویت مجمع تشخیص مصلحت نظام منصوب شد.
احمدیان یکی از اولین افسران ارشد -اگر نگوییم اولین- است که استراتژی جنگ نامتقارن را در دکترین نظامی ایران نهادینه کرد. تحت فرمان احمدیان بود که نیروی دریایی سپاه استراتژی جنگ نامتقارن خود را برای مقابله با ناوگان پنجم نیروی دریایی آمریکا در خلیج فارس توسعه داد. این استراتژی در پاسخ به مداخله نیروی دریایی آمریکا و نیروهای ناتو در جنگ ایران و عراق به نفع عراقی‌ها و به بهانه حفاظت از نفتکش‌های کشور‌های عرب خلیج فارس تدوین شد. ایالات متحده آمریکا در «عملیات آخوندک»، تقریباً یک چهارم ناو‌های بزرگ نیروی دریایی ایران را به بهانه دفاع از منافع خود در خلیج فارس در آوریل ۱۹۸۸ منهدم کرده بود.
کارایی و موفقیت استراتژی ایران در جنگ بین اسرائیل و حزب‌الله لبنان در تابستان ۲۰۰۶ به خوبی نشان داده شد. در گزارش پنتاگون آمده است: «نیروهای غیرمتعارف ایران که بر اساس دکترین جنگ نامتقارن آموزش‌دیده‌اند، قدرتی هولناک نشان خواهند داد.»
اگرچه احمدیان زیاد اهل سخنرانی کردن نیست، اما او را فردی رادیکال می‌دانند که بار‌ها اعلام کرده سپاه باید برای «حفاظت از انقلاب» در همه جنبه‌های امور کشور دخالت کند. وی هشدار داده به آنچه «تهدید نرم» جمهوری اسلامی در قالب فرهنگ غربی و وسایل ارتباطی مدرن مانند اینترنت و شبکه‌های اجتماعی اطلاق می‌شود، توجه کافی نشده است. او در این زمینه بار‌ها حرف زده و کتابی هم در مورد دیدگاه‌های او منتشر شده است.
آیت‌الله خامنه‌ای اخیراً در مورد سیاست خارجی برنامه‌های تازه‌ای مطرح کرده است. ایران در حال ترمیم خصومت‌ها با کشور‌های عرب خلیج فارس است و سفر هیثم بن طارق السعید سلطان عمان به تهران، نشانه دیگری از این تغییرات است، زیرا عمان همواره به عنوان میانجی تهران و غرب عمل کرده است.
بسیاری از افسران ارشد سپاه پاسداران همیشه با برجام، مخالف بوده‌اند. در مارس ۲۰۱۶ اندکی پس از اجرایی شدن برجام، سپاه موشک جدیدی را آزمایش کرد که برخی درباره آن اینگونه تحلیل کردند که نشانگر نگرانی سپاه از توافق برجام بوده است. اخیراً در بحبوحه گزارش‌ها مبنی بر مذاکرات غیرمستقیم ایران و دولت بایدن در مورد احیای برجام و حل‌وفصل مناقشات بین ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، سپاه آخرین موشک خود با نام خرمشهر-۴ را به نمایش گذاشت.
به نظر می‌رسد با انتصاب احمدیان به عنوان یک نیروی وفادار در پست جدید دبیری شورای عالی امنیت ملی، جمهوری اسلامی می‌خواهد با فشار سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در برابر مسیر سازگارتر در سیاست خارجی ایران مقابله کند.
حضور احمدیان در شورای عالی امنیت ملی یک معنای بسیار مهم دارد؛ تغییرات بسیار مهمی در پیش است؛ از تغییرات منطقه‌ای تا تحولات جهانی. این تغییرات اما به یک چهره معتقد صددرصدی میسر است، چراکه جریان اصولگرا نسبت به دیدگاه‌های علی شمخانی همواره به دیده تردید نگریسته است. همین کافی است تا مدیریت تحولات و مسیر جدید سیاست خارجی ایران به دست کسی سپرده شود که هیچ تردیدی نسبت به او وجود ندارد و احمدیان نماد همین نگرش است.