از کاهش تعهدات برجامی کوتاه نیاییم

در روزهای پایانی فرصت ۶۰ روزه سوم ایران به طرف‌های باقیمانده در برجام برای اجرای تعهداتشان به سر می‌بریم و جمهوری اسلامی ایران همانگونه که پیش از این اعلام کرده، بعد از پایان این فرصت وارد گام چهارم کاهش تعهدات برجامی خواهد شد، در همین خصوص «نصرت‌الله تاجیک» سفیر پیشین ایران در اردن در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری فارس، معتقد است که به دلایلی و در اثر تقابل اهداف و تضارب منافع، ما با آمریکای ترامپ وارد بازی چیکن گیم (Chicken Game) شده‌ایم.

وی با بیان اینکه طی ۲ ماه گذشته فاصله بین گام سوم و چهارم، تحولات فشرده و سرنوشت سازی در خلیج فارس اتفاق افتاد که می‌تواند آینده منطقه را از منظر توازن ژئوپلیتیکی عناصر تاثیرگذار تحت تاثیر قرار دهد، عنوان کرد: به دنبال خروج ترامپ از برجام و اعمال تحریم‌های فلج کننده علیه اقتصاد ایران، فرانسه در غیاب اتحادیه اروپا، به دنبال آن بود که اگر هم قرار باشد طرح‌های تکمیلی برجام محقق شود، نه با استراتژی خروج از برجام همچون ترامپ، بلکه با حفظ سازه برجام و تکمیل آن صورت گیرد.

*چرا طرح ماکرون به پیش نرفت

تاجیک افزود: در این راستا فعالیت دیپلماتیک فشرده‌ای بین ایران و اروپا و مخصوصاً فرانسه که در غیاب انگلیس که زنجیر برگزیت بر پای سیاست خارجی‌اش پیچیده شده و سرگرم بودن آلمان به تثبیت جایگاهش در نظام اقتصادی اروپا و جهان، صورت گرفت که منجر به ارائه طرح چهار ماده‌ای ماکرون رئیس جمهور فرانسه شد. اما به دلیل اهداف، رویکرد و ویژگی شخصیتی ترامپ خیلی جلو نرفت، زیرا ترامپ می‌خواهد ابتکار عمل دست خودش باشد و استراتژی مذاکره و تحریم همزمان را جلو ببرد.

* از کاهش تعهدات برجامی کوتاه نیاییم

وی با بیان اینکه در تئوری بازی‌ها بحثی تحت عنوان Chicken Game داریم، اظهار داشت: با توجه به تحولاتی که رخ داده است، راهی نداریم جز اینکه از کاهش تعهدات برجامی مطابق بند ۳۶ برجام کوتاه نیاییم. ولی از نظر تکنیکی، تاکتیکی و عملیاتی خوب است به گونه‌ای عمل نکنیم که یکی از اصلی‌ترین راهبردهایمان، یعنی منزوی نگهداشتن ترامپ در اثر خروج از برجام، نقض شود.

این تحلیلگر مسائل بین‌الملل یادآور شد: نظریه بازی‌ها در تلاش است تا به وسیله ریاضیات، رفتار ۲ طرف را در شرایط راهبردی یا در یک بازی که در آن‌ موفقیت یک طرف در انتخاب کردن، وابسته به انتخاب طرف‌های دیگر از جمله آمریکا و اروپا می‌باشد، برآورد کرده و تلاش می‌کند تا رفتار ریاضی حاکم بر این موقعیت راهبردی ناشی از تضارب منافع را مدل‌سازی کند. زیرا این موقعیت، زمانی پدید می‌آید که موفقیت یک فرد وابسته به راهبردهایی است که دیگران انتخاب می‌کنند.

وی توضیح داد: لذا هر آنچه را در توان داریم باید در این (Chicken Game) به کار بگیریم که از دور خارج نشویم، ولی نباید به صورتی باشد که ما به ترامپ کمک کرده و کسانی که در برجام هستند، حتی بی‌خاصیت‌ترین آنها، به اردوگاه ترامپ بپیوندند.

تاجیک در این زمینه به شرایط جدید در منطقه اشاره کرد از جمله مشکلاتی که الان ترامپ از نظر داخلی و شخصی با آن مواجه است از جمله بحث استیضاحش و از هم پاشیدن «تیم بی»، منفعل شدن آمریکا در مقابل ایران در مسائل خلیج فارس، برآورد نادرست ترامپ از تأثیر تحریم‌ها بر ایران، مأیوس شدن عربستان و امارات از رودرویی نظامی ترامپ با ایران و بازی‌های دیپلماتیک، سیاسی و عملیاتی که در این مدت داشتیم.

وی اضافه کرد: استراتژی گام‌های مرحله‌ای با فواصل 2 ماهه ایران، خود نوعی رویکرد تشویقی در کار با اروپا و سایر همپیمانان‌مان در برجام است تا اولاً آنها را در اردوگاه خود نگهداریم و ثانیاً به آنها فرصت داده شود اگر اقداماتی برای راضی نگهداشتن ایران به منظور ماندن در برجام در نظر دارند، آنها را اجرایی کنند.

*استراتژی قورباغه آب‌پز را ناکارآمد کرده و وارد بازی Chicken Game شده‌ایم

این تحلیلگر مسائل بین‌الملل اضافه کرد: معتقدم استراتژی غرب اعم از آمریکا و اروپا، در قبال ایران استراتژی قورباغه آب‌پز بوده است، استراتژی که به تدریج و مرحله‌ای از نظر زمان، موضوع و گستره جغرافیایی کشورهای شرکت کننده در این استراتژی، فشار بر ایران را افزایش دهند.

وی یادآور شد: اما سلسله تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی و توانمندی‌های ایران در بازی‌هایش باعث عدم کارآیی این راهبرد و ورود ما به (Chicken Game) شده است. یعنی ما با نوع اقداماتی که طراحی و اجرا کردیم و نیز تحولاتی که در منطقه و جهان اتفاق افتاده، توانسته‌ایم استراتژی قورباغه آب‌پز را ناکارآمد کرده و وارد بازی (Chicken Game) شده‌ایم و باید ببینیم چه کسی از سر راه دیگری کنار می‌رود و این جاست که کار ما یعنی طراحی ما و اقداماتی که می‌خواهیم در گام چهارم صورت دهیم، معنا و مفهوم می‌یابد.

*در گام چهارم چه اقداماتی صورت خواهد گرفت؟

سفیر پیشین ایران در اردن با یادآوری این نکته که من تخصصی در بحث‌های هسته‌ای ندارم که چه اقداماتی در این زمینه (گام چهارم)‌ می‌توانیم انجام دهیم، عنوان کرد: ولی براساس آن چیزی که توسط مسؤولان وزارت امور خارجه، وزیر و سخنگوی آن اعلام شده، شورای عالی امنیت ملی طراحی‌هایی کرده است و اگر اروپایی‌ها اقدامی صورت ندهند، آن طراحی‌ها اجرا می‌شود.

وی در عین حال گفت: آنگونه که تحلیلگران این حوزه حدس می‌زنند ممکن است در گام چهارم کاهش تعهدات ایران در برجام، سانتریفیوژهای جدید رونمایی شده و اقداماتی چون آماده کردن زمینه برای رونمایی از زنجیره ۳۰ تایی IR6، افزایش ظرفیت غنی‌سازی، راه‌اندازی قسمت ثانویه راکتور آب سنگین اراک و همچنین ماشین سوخت‌گذار آن و رونمایی از سانتریفیوژهای نسل جدید IR7 و IR8 و IR9 صورت پذیرد.

این تحلیلگر مسائل بین‌الملل باز هم تاکید کرد که من تخصص هسته‌ای ندارم، اما هرگونه توانایی سیاسی و اجرایی که داریم و هر اهرمی که در دست داریم، برای تثبیت یک راه بدون بازگشت که بتواند بر اراده طرف مقابل تاثیر بگذارد تا زودتر در این بازی از سر راه ما کنار رود، مثبت تلقی می‌کنم تا زمینه برای ایجاد یک تفاهم منصفانه آغاز شود.

تاجیک افزود: ما نباید اضافه برآورد داشته باشیم. در حال حاضر ما در منطقه‌ای قرار گرفته‌ایم که عوامل آن متغیر است. یعنی تحولات با سرعت و شتاب زیادی در حال وقوع بوده و اگر امروز تصمیمی گرفته شود، معلوم نیست فردا این تصمیم درست باشد یا خیر. منطقه مانند بشکه‌ای پر از باروت بوده که هر لحظه منتظر کشیدن کبریت و جرقه‌ای است. بنابراین با توجه به التهابات می‌بایست این گام چهارم و تبعات آن را خوب تجزیه و تحلیل کرد و یا دست به نسخه پیچی زد.

وی ادامه داد: لازم است یک تصویر از زندگی ما در نظم جهانی متکثر و چند تکه و موقعیت ما مخصوصا بعد از سلسله تحولات خلیج فارس از جمله ماجرای نفتکش‌ها، ساقط شدن پهپاد آمریکایی، مایوس شدن اعراب از رودررویی نظامی ترامپ با ایران و دست برتر مبارزان یمنی در مقابل عربستان و ماجرای آرامکو و نجران، ارائه دهیم.

تاجیک اضافه کرد: درست است که ترامپ مشکلاتی دارد، اما اولاً آمریکا به عنوان قدرت هژمون با آنکه در داخل و خارج دارای مشکلاتی است، اما با روش‌هایی به جز روش‌های قبلی که بر چند جانبه گرایی استوار بود، در تلاش برای تثبیت موقعیت خود در جهان است. اما در همین نظم ژله‌ای و لرزان، در حالی که به دلیل قدرت اقتصادی آمریکا و نقش دلار شاهد اقتصادی جهانی، ولی با غلظت بیشتر سیاست محلی هستیم، مشکل از آنجا ناشی می‌شود که اقتصاد جهانی خود نیازمند صلح و ثبات و امنیت جهانی است که این هم نیازمند دولت جهانی است که وجود خارجی ندارد و سیاست محلی و مخصوصاً سیاست مناطق ژئوپلیتیکی همچون خاورمیانه و خلیج فارس به دلیل ذخایر انرژی بر آن تاثیر مستقیم دارد.

وی ادامه داد: اما در غیاب دولت جهانی، نه لزوماً به دلیل عدم وجود مکانیسم اجرایی و عملیاتی آن حتی به دلیل نبود هویت جهان شهری و نظام حقیقت و ایدئولوژی اجماعی جهانشمول، بلوک‌های قدرت منطقه‌ای اجتناب ناپذیر هستند.

اما این ضرورت با تلقی آمریکا که می‌پندارد بعد از سقوط شوروی در دهه ۹۰ میلادی و اتمام جنگ سرد جهان از نظامی دو قطبی به نظامی یک قطبی میل کرده و این کشور به تنها ابرقدرت جهانی بدل شده است که متکفل برقراری نظم در امپراطوری جهانی خویش است، کاملاً مغایرت دارد.

* رئیس جمهور آمریکا برای حل مشکلات داخلی خود به دنبال یکجانبه گرایی است

سفیر پیشین ایران در اردن خاطرنشان کرد: در اینجا مشکل تنها به این مغایرت اساسی که بعضی کشورها هر یک به نوعی قائل به پذیرش این هژمون نیستند برنمی‌گردد، بلکه مشکل اصلی از آنجا آغاز می‌شود که رئیس جمهور آمریکا برای حل مشکلات داخلی خود به دنبال یکجانبه گرایی است، قدرت‌های بزرگی همچون چین و روسیه و نیز قدرت‌های نوظهور همچون برزیل و هند هر یک نقش انتقادی خود را در درون نظام کنونی تعریف کرده و اروپا نیز به عنوان عضوی موثر در درون این نظام آمریکا - محور عمل می‌کند.

وی افزود: در چنین جهانی چند جانبه گرایی واقعی که بعد از 2 جنگ جهانی شکل گرفت، یا شدنی نیست و یا سخت است؛ اما نمی‌توان بدون این روش یعنی مشارکت مسؤولیت پذیر همه کشورها، جهان را اداره کرد. بخش دیگر مشکل به آنجا برمی‌گردد که آمریکا حاضر نیست نقش منطقه‌ای قدرت‌های کوچک‌تر که خارج از سلطه این کشور تعریف می‌شوند از جمله ایران را به راحتی بپذیرد.

تاجیک همچنین گفت: این را هم نمی‌توانیم از نظر دور بداریم که ایران و آمریکا در این بازی رو در رو نیازهایی دارند و این نیازها باید به نوعی در قالب یک استراتژی منسجم و مدون پاسخ داده شود. نباید از نظر دور داشت که از منظر اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران ادامه روند موجود بدون دسترسی به یک توافق منصفانه که هم پاسخگوی مشکلات، بحرا‌ن‌ها و چالش‌های موجود باشد و هم عزت روحیه ایرانی را رعایت کند، در نهایت یا کشور را با فروپاشی اقتصادی مواجه خواهد ساخت و یا با سر و سامان دادن اوضاع داخلی و بر طرف کردن سوء مدیریت و تغییر رویکرد نحوه اداره جامعه به سختی می‌توان از مشکلات و بحران‌ها عبور کرد؛ مگر آنکه ایران همچون ۲ سه ماه گذشته از اهرم‌ها و مزیت‌های نسبی خود بیشتر و موثر‌تر استفاده کند.

این تحلیلگر مسائل بین‌الملل خاطرنشان کرد: در غیر این صورت ادامه روند کنونی و تزاید خصومت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی منجر به ورود به فضای جنگی شده که در هر دو حالت منافع و امنیت ملی با مخاطره جدی مواجه خواهد شد. شاید به خاطر همین مسائل و ظرایف است که هنوز طرفین منازعه مرز بین مذاکره و جنگ را رعایت کرده‌اند و از فضای مذاکره خارج نشده‌اند.

* اروپا کار خاصی انجام نخواهد داد

به گفته وی در شرایط موجود، هر دو طرف تقریبا سقف توان خود در به‌ کارگیری مزیت‌های نسبی‌شان را نشان داده‌اند.

تاجیک در ادامه این گفتگو اضافه کرد: من احتمال نمی‌دهم اروپا در این فرصت کار خاصی انجام دهد، چون تحولاتی که اخیرا در منطقه رخ داده گفتمان گام سوم و گفتمان طرح چهار ماده‌ای فرانسه را تقریبا به محاق برده و فضای دیگری ایجاد شده است و بعید می‌دانم ادامه آن گفتمان‌های قبلی را انجام دهیم.

سفیر پیشین ایران در اردن اضافه کرد: ولی از آن جایی که این تحولاتی که در منطقه برشمردم یعنی مشکلات داخلی و شخصی ترامپ و سایر تحولات منطقه و از جمله کنار رفتن نتانیاهو و ... باعث تضعیف موضع آمریکا به صورت کلی شده، این نیز فرصت خوبی برای اروپا است که اگر بخواهد، نه برای ایران بلکه ایفای نقش تاریخی خود در منطقه و جهان، هم دست خویش را از زیر ساطور آمریکا خارج کند و هم تعهدات خود در مقابل ایران را انجام دهد، اقداماتی را انجام دهد تا ایران در ماندن در برجام دارای منافع اقتصادی باشد و مردم نتیجه آن را ببینند.

وی با ذکر این نکته که باید در کنار اقدامات عملیاتی، اقدامات دیپلماتیک و سیاسی با اروپا انجام دهیم، چه با فرانسه و چه سایر کشورها، عنوان کرد: موضع اروپا در مقابل آمریکا مقداری قوی‌تر از گذشته است و می‌توان در کنار آن کارهای عملیاتی و یا اقدامات اجرایی که شورای عالی امنیت ملی درصدد طراحی و اجرای آن است، سعی کنیم از اهرم های سیاسی خودمان نیز استفاده کنیم.

* تحولاتی که کمک کرد سه گام قبلی اثرگذار باشد

تاجیک در ارزیابی از سه گام قبلی کاهش تعهدات برجامی نیز گفت: تحلیل من این است که ما یک مقداری در ابتدا تقریبا با عجله و بدون برنامه درازمدت و بدون ایجاد زمینه‌ها و تمهیدات قبلی کار را شروع کردیم، ولی خوشبختانه آن گام‌ها با یک سلسله اقدامات عملیاتی در خلیج فارس، جریان نفتکش‌ها، ساقط شدن پهپاد آمریکایی و بی عملی ترامپ که می‌دانست اقدام اشتباهی کردند و وارد فضای آب‌های سرزمینی ما شدند و مایوس شدن هم پیمانانش مخصوصا امارات و عربستان از اینکه ترامپ را رودروی ما قرار دهند، این تحولات کمک کرد آن سه گام تا حدی اثرگذار باشند و اروپا کمی به خود آمد.

وی افزود: در کنار عملیاتی که قرار است به عنوان گام چهارم شورای عالی امنیت ملی طراحی و دستگاه ها اجرا کنند، یک سلسله اقدامات سیاسی و دیپلماتیک و تحرکاتی صورت گیرد که استراتژی انزوای ترامپ همچنان پایدار و برقرار بماند.

*برجام تا مدتی سازه پایداری خواهد بود

سفیر اسبق ایران در اردن درباره آینده برجام خاطرنشان کرد: اگر تحولاتی چون کنار رفتن بولتون، عدم حضور نتانیاهو در صحنه حکومت رژیم صهیونیستی و مایوس شدن بن سلمان و بن زاید از آمریکا به اضافه تحولات شمال سوریه به گام چهارم کمک کنند، به عقیده من برجام همچنان این ظرفیت تداوم را دارد. چون ما علاقه‌مندیم که سازه برجام برپا باشد و اروپایی‌ها هم معتقدند برای مدیریت رفتار ایران در صحنه خاورمیانه بهتر است برجام پایدار بماند و سکوی پرش برای همکاری‌های بعدی باشد، لذا تحلیلم این است که برجام همچنان تا مدتی سازه پایداری خواهد بود.