بازخوانی واترگیت ایرانی در ماجرای ملی شدن صنعت نفت

سدان انتشارات در سوم تیر محل اداره شرکت را در تهران تخلیه کرد و اسناد و مدارک موجود را به خانه شخصی خود انتقال داد.

این اتفاقات شبانه توسط افرادی از روزنامه شاهد رصد شد و همین موضوع باعث شد تا پنج روز بعد مأموران قضایی و انتظامی از انتقال اسناد خبردار شوند و روز ۹ تیر ۱۳۳۰ نمایندگان وزارت دادگستری و پلیس، خانه وی را اشغال کردند و در آنجا به انبوهی از اوراق و اسناد محرمانه شرکت دست یافتند.

البته بسیاری از اسناد مذکور در آتش سوزانده شده بود و بخش زیادی از اسناد مهم قبل از اشغال ساختمان به سفارت بریتانیا در تهران انتقال یافت.

با این حال مدارک باقیمانده به حدی بود که مداخلات شرکت سابق نفت را در امور داخلی و سیاسی ایران اثبات کند. این اسناد ارتباط کمپانی را با سناتورها، نمایندگان مجلس و وزرای سابق ایران فاش می‌ساخت.

از همین رو می‌توان کشف اسناد از خانه سدان را واترگیت ایرانی دانست که توسط روزنامه نگاران انجام شد و اسناد به دست آمده باعث شد تا ایران در یکی از سخت‌ترین کارزارها در دادگاه‌های بین المللی پیروز میدان باشد.

در واقع اوراق به دست آمده برای دولت ایران به مثابه یک معدن طلا و برای کمپانی نفت ایران و انگلیس مانند یک میدان مین بود.

اسنادی که از خانه سدان به دست آمده بود در همان خانه توسط مأموران ایرانی مورد بررسی قرار گرفت. از اسناد فیلمبرداری شد و از وان حمام برای ظهور آنها استفاده شد. همچنین انتشار اسناد با تفسیرهای بسیار تند و پرخاشجویانه در مطبوعات و مجلس ایران مواجه شد.

در اسناد به دست آمده از خانه سدان که به دست مأموران ایرانی افتاد و بعدها یعنی حدود یک ماه بعد از ماجرای خانه سدان اهمیت آن معلوم شد، تلگرافی بود که از لندن به تهران مخابره شد و طی آن درباره «طرح ۴۴» تأکید شده بود.

در این تلگراف یکی از رؤسای نفت در لندن خطاب به سدان چنین می نویسد: پیرو مذاکرات شفاهی طرح ۴۴ را در موقع لزوم به خصوص هنگامی که مأمور مخصوص از آمریکا به ایران می آید اجرا کنید.

در پی اجرای طرح، سدان روز ۲۰ تیر ۱۳۳۰ با هواپیمای انگلیسی مخصوص بدون اجازه و اطلاع مرکز وارد آبادان می شود و با چند تن از رؤسای انگلیس شرکت ملاقات می کند، ماجرا به اطلاع حسین مکی رسانده می شود، عده ای مأمور تحقیق شده و به نظر می رسد توطئه ای در شرف وقوع است، لذا مکی با اجازه نخست وزیر، سدان را به تهران باز می گرداند. بدین ترتیب طرح ۴۴ که قرار بود در خوزستان و تهران همزمان اجرا شود در آبادان عقیم می ماند.

در واقع اگر ادعا کنیم که استفاده از این اسناد و انتشار آنها موثرترین سلاح ایران در پیکار با استعمارگران انگلیسی بود به بیراهه نرفته‌ایم.

ایران البته در ارائه این اسناد به آمریکایی‌ها هم چالش‌هایی داشت. در اولین چالش در حالی که اسناد برای انتقال به شورای امنیت سازمان ملل آماده شده بود، در بازرسی نهایی مشخص شد کپی اسناد دزدیده شده و به جای آن روزنامه باطله قرار داده‌اند.

از همین رو تصمیم بر این شد تا از اسناد بدون آنکه کسی با خبر شود برای افرادی که راهی آمریکا بودند کپی گرفته شده و در همه چمدان‌ها قرار گیرد.

بنابراین زمانی که در فرودگاه، چمدان یکی از اعضا گم می‌شود، اعلام می‌کنند که کپی مدارک وجود دارد و دقایقی بعد چمدان گمشده که با هدف عدم دسترسی ایران به اسناد دزدیده شده بود، پیدا می‌شود.

در مذاکرات شورای امنیت سازمان ملل برای رسیدگی به شکایت انگلیس از ایران، گلادوین جپ (نماینده انگلیس) خواست تا باز با تکیه بر ادعاهای پیشین و پرهیز دادن مصدق از آنچه روش‌های تجاوزکارانه ناسیونالیستی می‌خواند، تصویری تیره از مصدق ارایه کند اما بیان آرام نخست‌وزیر ایران (به زبان فرانسوی) که بر احترام گذاشتن به اصل آزادی و عدالت و حرمت نهادن به دیگری استوار بود، دفاع خوبی از حقوق ملت ایران شمرده شد. وی یادآوری کرد که قرارداد نفت میان دولت ایران و یک کمپانی انگلیسی، هیچ نوع حقوقی برای دولت انگلیس ایجاد نمی‌کند. همچنین خواستار دوستی بر پایه صمیمیت و اعتماد متقابل با دولت انگلیس شد و گستاخی‌های آنان را با تکیه بر عقلانیت و انسانیت پاسخ داد. سرانجام شورای امنیت بر اساس پیشنهاد فرانسیس لاکوست (نماینده دولت فرانسه) برای رهایی از آن وضعیت دشوار و با رای موافق اکثریت، مسئله را تا هنگام تصمیم‌گیری دیوان لاهه، مسکوت گذاشت و انگلیس ناکام ماند. پس از مذاکرات شورای امنیت و پیشنهاد بانک جهانی که گرهی از مشکل گشوده نشد، انگلیس در چهارم بهمن ۱۳۳۰، شکایت خود مبنی بر مغایرت ملی شدن نفت با قوانین بین‌المللی و تقاضای محکومیت ایران، به خاطر اجرای خلع ید را به دیوان دادگستری لاهه تسلیم کرد.

بالاخره در ۳۱ تیرماه ۱۳۳۱ با ۹ رأی مخالف در برابر ۵۶ رأی موافق، حکم خود را مبنی بر عدم صلاحیت دیوان دادگستری بین‌المللی در رسیدگی به دادخواست انگلستان صادر کرد و ایران پیروز این کارزار شد.

با تکیه بر این اسناد، ایران توانست دخالت شرکت نفت ایران و انگلیس را ثابت کرده و این شرکت را از فعالیت‌های نفتی ایران به صورت قانونی و با حکم بین‌المللی خلع ید کند و نفت به واقع ملی شود.