آیا ایران می‌تواند تنگه هرمز را ببندد؟

رویداد۲۴ نوشت: جریان تندروی ایران به طور ادواری کارت «بستن تنگه هرمز» خود را رو می‌کند. پیشنهاد حسین شریعتمداری مدیرمسئول روزنامه کیهان برای بستن تنگه هرمز در پاسخ به چاپ کاریکاتور‌های نشریه شارلی ابدو یکی از چندین موارد استفاده از این سناریوی تکراری است. اخیرا «محمدحسن آصفری» عضو کمیسیون شورا‌های مجلس شورای اسلامی پیشنهاد بسته شدن تنگه هرمز در پاسخ به احتمال قرار دادن سپاه در فهرست گروه‌های تروریستی اتحادیه اروپا را مطرح کرده است. اما آیا ایران چنین توانی دارد؟

منظور از بستن تنگه هرمز چیست؟

تنگه هرمز به عرض ۲۱ مایل ایران را از کشور‌های عمان و امارات متحده عربی، دو کشوری که روابط نظامی قوی با ایالات متحده آمریکا دارند، جدا کرده است. اکثر کشتی‌های کشور‌های غنی از انرژی خلیج فارس، از جمله نفت خام و گاز طبیعی مایع از ایران، عراق، کویت، بحرین، قطر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی در این تنگه جمع شده‌اند.

بر اساس گزارش آژانس انرژی بین‌المللی IEA آمریکا ۴۰ تا ۴۶ درصد صادرات نفت خام جهان از تنگه هرمز عبور می‌کند. به گزارش این آژانس، ۳۳ میلیارد متر مکعب گاز از ایران و قطر هر ساله از تنگه هرمز صادر می‌شود و این رقم دو برابر ۱۴ میلیارد متر مکعب گازی است که از تنگه جبل‌الطارق عبور می‌کند. در نتیجه بسته شدن احتمالی تنگه هرمز اختلال جدی در مسیر صادرات نفت و گاز ایجاد خواهد کرد و تاثیر منفی گسترده‌ای بر اقتصاد جهانی خواهد گذاشت.

سال ۱۹۸۲ سازمان ملل کنوانسیون حقوق دریایی را برای تغریف قلمرو آب‌ها تصویب کرده و بر اساس آن بیشترین قلمرو دریایی هر کشور تنها تا ۱۲ مایل دریایی از خط ساحلی آن‌ها تعیین شده است. این یعنی ایران روی کاغذ می‌تواند تردد کشتی‌هایی که از قلمرو سرزمینی ایران در تنگه هرمز عبور می‌کنند را مختل کند. با این حال طبق بند چهار ماده ۱۶ کنوانسیون ژنو ۱۹۵۸ مربوط به دریای سرزمینی و منطقه نظارت، تنگه‌هایی که قسمتی از دریای آزاد را به قسمتی دیگر از دریای آزاد و یا به دریای سرزمینی یک کشور بیگانه متصل می‌کند، در خدمت کشتیرانی بین‌المللی قرار داشته و تحت عنوان تنگه‌های بین‌المللی شناسایی می‌شوند. تنگه هرمز، آب‌های آزاد اقیانوس هند و دریای عمان را به منطقه انحصاری اقتصادی خلیج فارس متصل می‌کند، پس می‌تواند مشمول قوانین مرتبط با تنگه‌های بین‌المللی و تابع رژیم حقوقی آن باشد.

یکی از موارد اختلافی هم این است که دولت ایران کنوانسیون حقوق دریا‌ها را امضا کرده، اما این کنوانسیون به تصویب مجلس نرسیده است. از سوی دیگر کنوانسیون ۱۹۸۵ اجازه می‌دهد دولت‌های ساحلی آبراهه‌های دریایی را برای عبور و مرور از تنگه تعیین کنند. با همین فرض باید در نظر داشت که بستن تنگه هرمز به معنی کشیدن یک دیوار در عرض تنگه نیست بلکه به معنای ایجاد اختلال در مسیر عبور کشتی‌هایی است که از این تنگه عبور می‌کنند. اتفاقی که بار‌ها در طول سال‌های گذشته رخ داده است.

تا کنون تنگه هرمز بسته شده است؟

سال ۲۰۱۹ همزمان با سفر شینزو آبه نخست وزیر فقید ژاپن به تهران، نفتکش‌های ژاپنی و نروژی در تنگه هرمز مورد حمله قرار گرفتند. همان زمان آمریکا فیلم‌هایی را منتشر کرد که نشان می‌داد نیرو‌های ویژه ایرانی در حال برداشتن یک مین منفجر نشده از بدنه یکی از نفتکش‌ها هستند. هرچند ایران دست داشتن در چنین اقدامی را تایید نکرده، اما در آن زمان، انتشار این ویدئو سیگنالی برای ژاپن و چین بود برای اینکه به دولت وقت آمریکا یعنی ترامپ هشدار دهند که تحریم‌ها علیه ایران را کاهش دهد در غیر این صورت خطر اختلال در صادرات نفت و گاز از طریق تنگه هرمز آن‌ها را تهدید می‌کند.

مهمترین تکنولوژی‌هایی که ایران در جریان رزمایش‌های خلیج فارس از آن استفاده می‌کند در واقع می‌تواند اصلی‌ترین ابزار‌های تهران برای ایجاد اخلال در مسیر عبور کشتی‌ها در تنگه هرمز تفسیر شود. از این رو اشاره به این فناوری‌ها مهم است؛

موشک بالستیک ضد کشتی خلیج فارس: خلیج فارس یک موشک بالستیک ضد کشتی، سوخت جامد تک‌مرحله‌ای، مافوق صوت با برد ۳۰۰ کیلومتر است که بر اساس موشک فاتح ۱۱۰ طراحی و ساخته شده و به صورت انبوه تولید می‌شود. برد ۳۰۰ کیلومتری موشک خلیج فارس، تقریباً تمام خلیج همیشه فارس و دریای عمان را پوشش می‌دهد. این موشک در فوریه سال ۲۰۱۱ رونمایی شده است.

موشک ضد کشتی نور: نور یک موشک کروز دوربرد ضد کشتی است که بامهندسی معکوس یک موشک ضد کشتی چینی به نام سی-۸۰۲ ساخته شده است. برد اولیه این موشک ۳۰ کیلومتر بوده که در فاز دو و سه به ۱۳۰ کیلومتر و سپس ۱۷۰ کیلومتر ارتقا پیدا کرده است.

موشک میان‌برد ضد کشتی قادر: قادر یک موشک کروز ضد کشتی ایرانی است که اولین بار در سال ۱۳۹۰ در رزمایش نیروی دریایی ارتش از آن رونمایی شد. به گفته مقامات ایرانی این موشک ۲۰۰ کیلومتر برد داشته و قدرت تخریبی بالایی علیه اهداف ساحلی و کشتی‌های جنگی دارد. تلویزیون دولتی ایران قادر را یک موشک کروز نسبتاً سبک توصیف کرده که در ارتفاع پائین حرکت کرده و دقت بالایی دارد.

موشک کوتاه‌برد نصر: موشک کروز ضدکشتی نصر با برد ۳۵ کیلومتر ازجمله موشک‌های کروز جمهوری اسلامی ایران است که با هدف منهدم کردن شناور‌های دشمن طراحی و ساخته شده و قابلیت از بین بردن هدف‌های ۳۰۰۰ تنی مانند کشتی‌های جنگی را دارد. موشک نصر-۱ می‌تواند از پایگاه‌های زمینی و ناو‌ها و همچنین هلی‌کوپتر و زیردریایی هم شلیک شود.

قایق‌های تندرو: شاید پر کاربرد‌ترین ابزار ایران در خلیج فارس، قایق‌های تندروی سپاه باشد که در قلب سیاست‌های دفاعی ایران در آب‌های جنوب قرار گرفته‌اند. این قابق‌ها می‌توانند مزاحم کشتی‌های عبوری شوند و در مسیر اختلال ایجاد کند. مضاف بر اینکه این قایق‌ها مسلح به راکت‌انداز هستند و سرعت آن‌ها به ۶۰ نات (معادل ۱۱۰ کیلومتر بر ساعت) می‌رسد که سرعت بسیار بالایی برای یک قایق دریایی است. همچنین در شرایط طوفانی دریا، سرنشینان آن شدت امواج را احساس نخواهند کرد.

مین‌های دریایی: سردار حسین سلامی فرمانده کل سپاه پاسداران در سفری به جزیره ابوموسی، به برخی ابزار قدرت موجود در نیروی دریایی سپاه اشاره کرد و «وجود مین‌های ضد زیردریایی» در نیروی دریایی سپاه را تایید کرد.

سایت خبری مشرق نیوز نزدیک به سپاه پاسداران در گزارشی به انواع مین‌های مورد استقاده سپاه اشاره کرده است. بر اساس گزارش این رسانه، مین‌های دریایی سری صدف، سری لنگردار، مین سری MDM6 و EM52 از جمله مین‌های دریایی موجود در کشور هستند.

سری EM-52 مدلی است که به گفته رسانه‌های غربی ایران در سال‌های قبل تهیه کرده و از نوع مین‌هایی است که در زیر آب قرار گرفته و با نزدیک شدن شناور مورد نظر و تنظیم حساسیت به نوع خاصی از امواج صوتی یا مغناطیسی فعال شده و به سمت هدف، راکت خود را پرتاب می‌کند.

مین سری MDM-6 نیز از گونه‌های ساخت روسیه است که منابع غربی ادعا کرده اند که توسط ایران تهیه شده و از زیردریایی‌ها قابلیت پرتاب و مستقر شدن در زیر آب را داشته و می‌تواند پس از اطلاع از شناور هدف، پرتابه خود را به سمت آن‌ها شلیک کند. سری صدف یکی از مین‌های ساخت ایران است. این مین، از جمله مین‌های تماسی بوده و در عمق کم و آب‌های عمیق در پایین‌تر از سطح آب قرار می‌گیرد.

آیا ایران می‌تواند تنگه هرمز را ببندد؟

راکفورد ویتز رئیس موسسه مطالعات دریایی جهانی سال ۲۰۲۰ یادداشتی درباره امکان بسته شدن تنگه هرمز توسط ایران در پی ترور سردار سلیمانی توسط آمریکا نوشته است. در یادداشت ویتز که در نشریه «نیوی تایمز» آمریکا منتشر شده می‌گوید ایران مطمئناً در توقف تمام کشتی‌ها از طریق تنگه هرمز با مشکل مواجه خواهد شد چرا که کشتی‌های باری مدرن بسیار عظیم هستند و توقف آن‌ها دشوار است.

این کارشناس ترافیک دریایی می‌گوید برخلاف دهه ۱۹۸۰، اکثر نفتکش‌های جدید دارای دو جداره در بدنه هستند که غرق شدن آن‌ها را دشوارتر می‌کند. علاوه بر این، از سال ۲۰۲۰، ایالات متحده یک ائتلاف چند ملیتی را برای نظارت و پاسخ به تهدیدات کشتیرانی تجاری در این تنگه تشکیل داده که مانعی برای بستن تنگه هرمز توسط بازیگران منطقه ایست.

در اصل واشنگتن از زمان حمله عراق به کویت در سال‌های ۱۹۹۰-۱۹۹۱ حضور مستمری در خلیج فارس داشته است. ایران هم در اعتراض به حضور آمریکا در خلیج فارس هر ساله مانور‌های نظامی در تنگه هرمز، دریای عمان و خلیح فارس برگزار می‌کند و در جریان همین مانورها، قایق‌های تندرو و موشک‌های کروز خود را آزمایش می‌کند. رزمایش‌هایی که معمولا ارتش کشور‌های هم جوار را در حالت آماده باش قرار می‌دهد.

نشریه «رند» آمریکا در گزارشی مدعی شده نیروی دریایی ایران نمی‌تواند تنگه را برای همیشه ببندد، چون ایالات متحده می‌تواند ابزار‌های نظامی ایران را خنثی کند؛ و نیروی دریایی متعارف ایران نمی‌تواند به کمک سپاه پاسداران را بیاید، چون ناو‌های ایران بسیاری قدیمی و مربوط به زمان شاه است و از بین بردن آن‌ها توسط جنگنده‌های آمریکایی به سادگی آب خوردن است. سه زیردریایی ایران که از روسیه خریده هم به سرعت توسط ارتش آمریکا شناسایی و غرق خواهند شد.

راکفورد ویتز می‌گوید ایران نسبت به تأثیری که بسته شدن تنگه هرمز می‌تواند بر روابطش با شرکای مهم اقتصادی مانند چین داشته باشد، محتاط است. بر اساس آمار‌ها و تخمین ها؛ ۷۶ درصد نفت خام عبوری از این آبراه به مقصد بازار‌های آسیایی یعنی چین، هند، ژاپن، کره جنوبی و سنگاپور حرکت می‌کند.

نشریه «رند» در گزارش خود تاکید کرده ایران از نظر نظامی نمی‌تواند در مقابل آمریکا تاب بیاورد و دیگر بازیگران کلیدی از جمله واردکنندگان بزرگ نفت مانند چین، ژاپن و هند هم به دلیل وابستگی شدید به نفت خلیج فارس، تمایلی به حمایت از این اقدام نظامی ایران نخواهند داشت.

ایران همچنین برای صادرات نفت خود به ویژه در شرایط اقتصادی آشفته‌اش، به شدت به آزادی جریان دریانوردی در خلیج فارس وابسته است. بیشتر صادرات و واردات ایران از طریق این تنگه انجام می‌شود. ایران حتی بیش از سایر بازیگران منطقه‌ای مانند عربستان سعودی یا امارات متحده عربی که هر دو در حال ساخت خطوط لوله برای دور زدن آبراه استراتژیک هرمز هستند، به این تنگه وابسته است.