تاریخچه و چالش‌های روابط ایران و روسیه/تأثیر توافقات بین‌المللی بر همکاری‌های دوجانبه

روزنامه هم میهن نوشت:

روابط بین روسیه و ایران پس از تهاجم تمام‌عیار روسیه به اوکراین در سه سال پیش، از جمله همکاری نظامی و همکاری در فضا به اوج رسید و در نهایت در امضای توافقنامه مشارکت بزرگی که در خلال نشست مسکو در ژانویه ۲۰۲۵ امضا شد، نمود یافت.

اگرچه تهران و مسکو از نظر تاریخی نسبت به یکدیگر بی‌اعتماد بوده‌اند، اما به نظر می‌رسید که در حال استحکام بخشیدن به یک محور همکاری در عرصه‌های نظامی و سیاسی هستند. آخرین نمونه در تاریخ ۱۸ فوریه و زمانی نمود یافت که یک طرح سه‌جانبه بین جمهوری آذربایجان، روسیه و ایران برای ساخت راه‌آهن رشت - آستارا در کریدور بین‌المللی حمل‌ونقل شمال-جنوب تهیه شد.

با این حال، روابط نزدیک ایران با روسیه تضمین نشده و ممکن است توسط توافق احتمالی میان روسیه و ایالات متحده به شدت تضعیف شود. تفاهم در مورد اوکراین، بیشتر فشارهای روسیه برای ایجاد روابط نزدیکتر با جمهوری اسلامی که ناشی از نیاز به دستیابی به تسلیحات جدید و یافتن راه‌هایی برای دور زدن تحریم‌های غرب بود را از میان می‌برد. یکی از زمینه‌های رو به رشد همسویی میان ایران و روسیه، همکاری بانکی در تجارت غیردلاری بوده است که در ماده ۲۰ توافقنامه مشارکت راهبردی جامع ایران و روسیه که در ژانویه امضا شد، ذکر شده است.

در دسامبر سال ۲۰۲۲، بانک بزرگ روسیه به نام VTB، انتقال پول به ایران را آغاز کرد و در ماه می‌۲۰۲۳، این بانک یک دفتر نمایندگی در تهران تأسیس کرد. در سال ۲۰۲۳، تهران و مسکو سیستمی بومی مشابه سوئیفت را به هم متصل کردند. این امر به بانک‌های دو کشور امکان داد تا به‌طور مستقیم تراکنش‌ها را مبادله کنند. از سپتامبر ۲۰۲۳، نقل و انتقالات ریالی نیز در اختیار مشتریان Sberbank، یکی دیگر از بانک‌های بزرگ روسیه قرار گرفت.

همچنین بانک RoseximbanK برای تسهیل صادرات روسیه خدمات نقل و انتقال را به روبل و ریال ارائه می‌دهد. مؤسسه پیشرو در همکاری روسیه و ایران، بانک ایرانی Mir Business Bank است که ۱۰۰ درصد زیرمجموعه یکی دیگر از مؤسسات مالی ایرانی، بانک ملی است. بانک میر بیزنس در اکتبر ۲۰۲۳ در شهرهای آستاراخان و کازان روسیه افتتاح شد و از تابستان گذشته روس‌ها می‌توانند در سفر به جمهوری اسلامی از کارت‌های بانک میر بیزنس برای پرداخت ریالی استفاده کنند.

در ژوئیه سال ۲۰۲۴، قرارداد سوآپ به ارزهای ملی بین بانک مرکزی ایران و روسیه به امضا رسید که ادغام سیستم پرداخت روسیه به نام «میر» با سامانه ایرانی شتاب را تکمیل کرد. در آبان‌ماه، اولین مرحله از پروژه اتحاد سیستم‌های پرداخت دو کشور با اتباع ایرانی که قادر به برداشت وجه نقد از دستگاه‌های خودپرداز روسیه بودند، آغاز شد. انتظار می‌رود در مرحله دوم این پروژه، گردشگران روسی بتوانند با استفاده از کارت‌های بانکی روسی، پول نقد خود را در ایران برداشت کنند. مرحله سوم ادغام میر و شتاب نیز پیش‌بینی شده است، هرچند جزئیاتی منتشر نشده است.

درحالی‌که پیشرفت‌ها قابل توجه بوده است اما مقررات ایران همچنان یک مانع مهم برای یکپارچگی مالی میان دو کشور است. چندنرخی بودن قیمت ارز در ایران یکی از موانع است و تجار و گردشگران روسی اغلب برای جلوگیری از گرفتار شدن در نرخ‌های نامطلوب تبدیل ارز و خطرات بازار سیاه، تصمیم می‌گیرند پول نقد به ایران بیاورند. مشکل دیگری که منابع روسی گزارش کرده‌اند این است که کارت‌های ایرانی همچنان براساس نوار مغناطیسی کار می‌کنند، درحالی‌که بانک‌های روسی از چند سال پیش شروع به استفاده از کارت‌های تراشه کردند.

در نوامبر سال ۲۰۲۴ ایران و روسیه استفاده از دلار را در تسویه‌حساب‌های متقابل کنار گذاشتند و شروع به استفاده از ارزهای ملی برای ترخیص تجاری کردند. سال گذشته سهم ارزهای ملی در تسویه‌حساب‌های متقابل ایران و روسیه ۱۲/۴ درصد افزایش یافت و بیش از ۹۶ درصد از مبادلات تجاری کشور به کشور را پوشش داد. همچنین در سال ۲۰۲۴، روسیه و ایران به طور فزاینده‌ای به دارایی‌های دیجیتال برای دور زدن محدودیت‌های مالی غرب روی آورده‌اند. به گزارش Cryptonews، نهادهای تحریم شده حدود ۱۵/۸ میلیارد دلار ارز دیجیتال دریافت کردند.

با این حال، اگر تحریم‌های آمریکا علیه روسیه به عنوان بخشی از توافق آتش‌بس بر سر اوکراین کاهش یابد، همه این همکاری‌ها می‌تواند در خطر قرار بگیرد. قبلاً در رسانه‌های ایران در مورد اینکه آیا مذاکرات آمریکا و روسیه در عربستان سعودی بر سر رسیدن به راه‌حل بالقوه درباره بحران اوکراین، به محدود کردن روابط روسیه با ایران ربط داشته یا نه، تحلیل‌هایی منتشر شده است. دمیتری پسکوف، دبیر مطبوعاتی رئیس‌جمهور روسیه، با تاکید بر اینکه همکاری دوجانبه تهران و مسکو با آنچه بین روسیه و آمریکا اتفاق می‌افتد ارتباطی ندارد، تلاش کرد تا ترس ایران را کاهش دهد.

واقعیت به احتمال زیاد پیچیده‌تر است. درحالی‌که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا از تمایل خود برای حل دیپلماتیک برنامه هسته‌ای ایران صحبت کرده است، در اوایل فوریه نیز یادداشتی را امضا کرد که سیاست به اصطلاح «فشار حداکثری» را بر اقتصاد ایران برای کاهش توانایی ایران برای فروش نفت مجدداً اعمال می‌کند. این اقدامات احتمالاً وضعیت دشوار اقتصادی ایران را تشدید می‌کند و این کشور را به برقراری روابط نزدیکتر با روسیه و چین سوق می‌دهد.

با این حال، منافع استراتژیک مهم روسیه در منطقه دریای سیاه، قفقاز، اوکراین و فراتر از آن گسترده‌تر است. اگر غرب تحریم‌های روسیه را لغو کند، روسیه ممکن است حمایت غیررسمی خود از برنامه هسته‌ای ایران را کنار بگذارد و همکاری تسلیحاتی با ایران را کاهش دهد. با در نظر گرفتن این واقعیت که چشم‌انداز آتش‌بس در اوکراین و روابط بهتر آمریکا و روسیه در دولت دوم ترامپ، بعید نیست، ادغام مالی با ایران نیز ممکن است دیگر برای مسکو فوریت یا جذابیتی نداشته باشد.

در واقع، در کنفرانس امنیتی مونیخ، که اخیراً برگزار شد، کیت کلوگ، نماینده ترامپ در اوکراین، استدلال کرد که ایالات متحده قصد دارد روابط روسیه با جمهوری اسلامی را به عنوان بخشی از فشار دیپلماتیک جدید خود تضعیف کند. با توجه به بی‌اعتمادی روسیه به غرب، بعید است که رهبران روسیه همکاری نظامی و مالی با ایران را به طور کامل قطع کنند اما ایران باید این احتمال را در ذهن داشته باشد زیرا در حال بررسی مذاکرات با دولت ترامپ بر سر برنامه هسته‌ای ایران و موقعیت منطقه‌ای هستند. مسکو، به نوبه خود، ممکن است به دنبال سیاست خارجی متعادل‌تری بین غرب و ایران باشد، زیرا می‌ترسد وابستگی به ایران در طولانی‌مدت نتیجه معکوس داشته باشد.

منبع: هم میهن