رزمایش مشترک ایران و ارمنستان چه پیامی دارد؟

این رزمایش که در منطقه نوردوز ایران در استان آذربایجان شرقی انجام شد، با هدف تقویت همکاری‌های امنیتی دوجانبه و ثبات منطقه‌ای صورت گرفت. سردار سرتیپ ولی الله مدنی جانشین فرمانده نیروی زمینی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با تاکید بر اهمیت ژئوپلیتیکی منطقه قفقاز، اظهار داشت: اهمیت استراتژیک مرز ما با ارمنستان قابل اغراق نیست. اگرچه این مقام نظامی از اشاره صریح به کریدور زنگزور خودداری کرد، اما روشن است که تهران همچنان هرگونه اجرای قهری این کریدور را تهدیدی مستقیم علیه تمامیت ارضی و نفوذ منطقه‌ای خود می‌داند.

زنگه زور به عنوان خط قرمز

از زمان آتش‌بس ۲۰۲۰ در قره‌باغ، ایران چندین مانور نظامی بی‌سابقه را در مرز شمال غربی خود انجام داده است که عمدتاً در پاسخ به همکاری نظامی اسرائیل و آذربایجان و رزمایش‌های «سه برادر» شامل آذربایجان، ترکیه و پاکستان است. تهران کریدور زنگه زور را به عنوان یک تهدید بالقوه می‌داند که ارتباط مستقیم ایران با ارمنستان را قطع می‌کند – سناریویی که مدت هاست نسبت به آن هشدار داده است. علی رغم اعلام اخیر پیش نویس توافقنامه صلح بین باکو و ایروان در ۱۳ مارس ۲۰۲۵ میلادی/ ۲۳ اسفند ۱۴۰۳، الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان دو شرط را مطرح کرد: انحلال گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا و اصلاحات قانون اساسی در ارمنستان. بنابراین، یک معاهده صلح الزام آور همچنان مبهم باقی مانده است و وضعیت امنیتی بین دو همسایه شمالی ایران همچنان ناپایدار است.

از سویی دیگر، فروپاشی دولت بشار اسد، رئیس‌جمهور پیشین سوریه، ترکیه را در خاورمیانه نیز جسورتر کرده است. تهران نگران است که اعتماد به نفس فزاینده آنکارا به قفقاز جنوبی نیز کشیده شود. این امر به طور بالقوه می‌تواند آذربایجان را تحریک به اقدام نظامی در استان سیونیک ارمنستان برای اجرای قهری کریدور زنگه زور کند. این وضعیت با تشدید استقرار نظامی اسرائیل و ایالات متحده در منطقه - به ویژه استقرار بمب افکن‌های B-۲ در جزیره استراتژیک دیگو گارسیا در اقیانوس هند - در آستانه از سرگیری مذاکرات هسته‌ای ایران با واشنگتن، پیچیده‌تر نیز شده است. برای تهران که اکنون با تهدیدات نظامی از جنوب خود مواجه است، رزمایش‌های مشترک با ارمنستان این پیام را منتقل می‌کند که امنیت مرز‌های شمال غربی خود را نادیده نمی‌گیرد.

تغییر رویکرد روسیه در قفقاز جنوبی و تنهایی استراتژیک ایران

تغییر رویکرد موضع مسکو در قفقاز جنوبی لایه دیگری از نگرانی را برای تهران اضافه کرده است. پس از سفر ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه به باکو در آگوست ۲۰۲۴ میلادی/ مرداد ۱۴۰۳، سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه علناً از درخواست جمهوری آذربایجان برای دسترسی نامحدود به نخجوان حمایت کرد. ایران انتظار داشت که مسکو موضع بی طرفانه تری را حفظ کند. امروز ایران به تنهایی در کنار ارمنستان در مخالفت با پروژه زنگه زور ایستاده است - پروژه‌ای که ریشه در چندین نگرانی مشخص دارد.

نخست این که مبنای حقوقی کریدور زنگه زور بسیار بحث برانگیز است. توافقنامه آتش‌بس ۲۰۲۰ قره باغ هیچ اشاره‌ای به «کریدور زنگه زور» ندارد. تنها کریدور مشخص شده در این قرارداد «کریدور لاچین» است که به ارامنه قره باغ کوهستانی اجازه دسترسی به ارمنستان را می‌داد. با تصرف قره باغ کوهستانی توسط جمهوری آذربایجان در سپتامبر ۲۰۲۳ میلادی/ شهریور ۱۴۰۲ و متعاقب آن مهاجرت ارامنه از این منطقه به ارمنستان، «کریدور لاچین» عملاً موضوعیت خود را از دست داد؛ لذا تهران و ایروان بر پایبندی دقیق به شروط اولیه توافقنامه آتش‌بس ۲۰۲۰ قره باغ پافشاری می‌کنند و هرگونه تفسیر مجددی را در رابطه با مسیر‌های ترانزیتی جدید را از طریق ارمنستان، رد می‌کنند.

دوم این که، هم ایران و هم ارمنستان کریدور زنگه زور را پوششی برای جاه طلبی‌های ارضی گسترده‌تر باکو و متحدانش می‌دانند. در سال‌های اخیر، مقامات ارشد و رسانه‌های جمهوری آذربایجان از استان سیونیک به عنوان «زنگه زور غربی» یا «آذربایجان غربی» یاد کرده‌اند و آن را بخشی از قلمرو تاریخی جمهوری آذربایجان می‌دانند. این ادعا‌ها نشان می‌دهد که کریدور زنگه زور چیزی فراتر از یک مسیر ترانزیتی است و می‌تواند یک پروژه ژئوپولیتیکی با هدف تغییر شکل مرز‌ها باشد. برای ایران، پیامد‌های آن به صورت ویژه‌ای جدی است. هرگونه تغییر در مرز ۴۰ کیلومتری ایران با ارمنستان، کل مرز شمال غربی ایران را که در مجاورت جمهوری آذربایجان و نخجوان قرار دارد، قطع می‌کند و یک ارتباط ترانزیتی حیاتی به گرجستان و دریای سیاه از طریق ارمنستان را قطع می‌کند.

سوم این که، ماهیت و کارکرد کریدور زنگه زور با ابهام مواجه است. مشخص نیست که آیا این کریدور یک مسیر داخلی، یک مسیر تجاری منطقه‌ای یا یک کریدور نظامی استراتژیک است. در حالی که که ماده نهم توافق آتش بس ۲۰۲۰ قره باغ بر «ارتباط حمل و نقل بین مناطق غربی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان به منظور سازماندهی تردد بدون مانع شهروندان، وسایل نقلیه و کالا در هر دو جهت» تاکید می‌کند. با این وجود، به نظر می‌رسد جمهوری آذربایجان «کریدور زنگه زور» را به عنوان بخشی از یک ابتکار بین المللی گسترده‌تر در پیوند با ترکیه و تشکیل یک بخش کلیدی از «کریدور میانی» تصور می‌کنند. هم در تهران و هم در ایروان این نگرانی وجود دارد که این امر می‌تواند انتقال بدون محدودیت نیرو‌ها و تجهیزات نظامی را تسهیل کند. بر این اساس، هر دو کشور خواستار نظارت و کنترل هر مسیر ترانزیتی توسط نیرو‌های امنیتی، گمرکی و مرزی ارمنستان هستند.

چهارم این که، ایران و ارمنستان ایده عبور کریدور خارجی کنترل نشده از خاک ارمنستان را رد می‌کنند. اجازه دادن به یک قدرت خارجی برای اداره و گشت زنی در یک کریدور نظامی یا تجاری در داخل مرز‌های ارمنستان، سابقه خطرناکی ایجاد می‌کند و اصول اساسی حاکمیت ملی را نقض می‌کند. همان گونه که ایران و روسیه بر کریدور شمال-جنوب و جمهوری آذربایجان و گرجستان بر کریدور میانی اقتدار حاکمیتی دارند، ارمنستان نیز بر حق حاکمیتی خود برای نظارت بر چنین مسیری در داخل مرز‌های خود تاکید دارد.

پنجم، این که ایران عمیقاً نگران این است که چه کسی مرز مشترک این کشور با ارمنستان را کنترل می‌کند. به دنبال توافق سال ۲۰۲۴ بین ولادمیر پوتین و نیکول پاشینیان، نیرو‌های مرزبانی روسیه در ژانویه ۲۰۲۵/ دی ۱۴۰۳ از این مرز خارج شدند و کنترل کامل را به مرزبانان ارمنستان سپردند. ایران از این ترتیبات حمایت می‌کند و به شدت با هرگونه حضور نظامی خارجی – به ویژه از ترکیه یا جمهوری آذربایجان – در این مرز مشترک و حساس مخالف است.

آلترناتیو‌های ایران و ارمنستان برای کریدور زنگه زور

تهران و ایروان علی رغم مخالفت با کریدور زنگه زور، مخالف برقراری ارتباط و دسترسی مستقیم زمینی بین جمهوری آذربایجان و نخجوان نیستند. در این راستا، هر دو کشور از اجرای ماده ۹ توافق آتش‌بس ۲۰۲۰ حمایت می‌کنند - مشروط بر این که حاکمیت یا مرز‌های موجود را به خطر نیندازد. یکی از این گزینه‌ها «کریدور ارس» است که در اکتبر ۲۰۲۳/ مهر ۱۴۰۲ بین ایران و جمهوری آذربایجان توافق شد. این بزرگراه و مسیر راه‌آهن ۵۵ کیلومتری جمهوری آذربایجان و نخجوان را از طریق خاک ایران به هم متصل می‌کند. حکمت حاجی اف، مشاور سیاست خارجی الهام علی اف، در یک اظهار نظر عمومی از تمایل باکو برای استفاده از «کریدور ارس» از طریق ایران خبر داد و گفت که طرح زنگه زور «جذابیت خود را از دست داده است». با این وجود و علی رغم چنین اظهاراتی، رهبران ترکیه و جمهوری آذربایجان همچنان به تلاش‌های علنی خود برای ایجاد این کریدور از طریق خاک ارمنستان ادامه می‌دهند.

از سویی دیگر، ارمنستان ابتکار عملی را به نام «چهارراه صلح» پیشنهاد کرده است. این طرح که توسط نیکول پاشینیان در همایش جاده ابریشم ۲۰۲۳ در تفلیس رونمایی شد، شبکه‌ای از اتصالات منطقه‌ای - از جمله جاده ها، راه آهن، خطوط لوله و اتصالات برق - را پیش بینی می‌کند که برای عادی سازی روابط و تقویت همکاری با جمهوری آذربایجان، ترکیه و ایران طراحی شده است. با این وجود، این پیشنهاد حمایت اندکی از سوی قدرت‌های کلیدی منطقه‌ای دریافت کرده است و تا کنون تنها به صورت یک ایده باقی مانده است.

علاوه بر این، هم تهران و هم ایروان از احیای شبکه راه آهن دوران شوروی حمایت می‌کنند که زمانی جلفا در ایران را به نخجوان، استان سیونیک ارمنستان و جنوب جمهوری آذربایجان متصل می‌کرد. این مسیر ریلی که در طول جنگ اول قره باغ ویران شد، پس از آخرین تغییرات در موازنه قوای قفقاز جنوبی مورد توجه مجدد قرار گرفت. به این ترتیب، ارمنستان بازسازی راه آهن یِراسخ- جلفا-مِغری-هورادیز را پس از جنگ دوم قره باغ در دستور کار قرار داده است.

ایران و ترسیم خطوط جدیدی در قفقاز جنوبی

مانور‌های نظامی ایران و ارمنستان در نزدیکی مرز نوردوز فقط یک نمایش دفاعی نبود و به عنوان یک سیگنال سیاسی روشن عمل کرده است. در حالی که اسرائیل و ایالات متحده، ایران را از سمت جنوب تهدید می‌کنند و آنکارا و باکو به دستاورد‌های استراتژیک در شمال دست می‌یابند، تهران نشان می‌دهد که تجاوز به منافع ارضی یا ترانزیتی خود را تحمل نخواهد کرد. در این راستا، ایران از طریق برگزاری مانور‌های مشترک، طراحی کریدور‌های جایگزین و رد قاطعانه پروژه زنگه‌زور، مطالبات خود را مبنی بر نظم منطقه‌ای که به مرز‌های مستقل احترام می‌گذارد و از «بالکانیزه شدن» قفقاز جنوبی جلوگیری می‌کند، مطرح می‌کند.

منبع: خبر آنلاین