رئیس پیشین سازمان انرژی اتمی: برجام گلوگاه ما را باز کرد

دکتر رضا امرالهی بیشتر عمر کاری خود را در عرصه انرژی گذرانده و بیش از 16 سال( از سال 60 تا 76) رئیس سازمان انرژی اتمی ایران بوده است.

وی که از سال 65 تا 76 ریاست بخش گداخت هسته ای این سازمان را نیز بر عهده داشته است، دکترای خود را در گداخت و در زمینه «توکامک» از دانشگاه پاریس دریافت کرد و از اولین سال های پس از انقلاب در این زمینه فعالیت، تدریس و پژوهش کرده است.

وی در حال حاضر رئیس و استاد دانشکده انرژی و فیزیک دانشگاه امیر کبیر است.

در روزهایی که رئیس سازمان انرژی اتمی چند روز پیش، از فراهم شدن مقدمات پذیرش ایران به عنوان سی و ششمین عضو طرح بین‌المللی گداخت هسته‌ای «ایتر» خبر داد، به سراغ رضا امرالهی، یکی از باسابقه ترین متخصصان صنعت هسته ای رفته ایم تا از وی در خصوص گداخت، پروژه جهانی گداخت، توافق هسته ای و فراز و نشیب های این توافق بپرسیم.

آقای امراللهی! لطفا ابتدا در مورد عضویت ایران در پروژه جهانی گداخت توضیح دهید و در ادامه بفرمایید اساسا صنعت گداخت چیست؟

اول از همه این را بگویم که ما قبلاً از سال 1370 به بعد از اعضاء و پایه گذارهای ایتر بوده ایم، منتها ما برای مدتی پرونده گداخت را در کشورمان بستیم و در این مدت دنیا از ما پیشی گرفت. اخیراً دوباره متوجه این اشتباهمان شده ایم و تصمیم گرفته ایم در این زمینه کار کنیم و یک بار دیگر به سمت پروژه ایتر برویم.

منظور از پروژه جهانی گداخت هسته ای نیز بزرگترین دستگاه «توکامک» یا «خورشیدک» است که با مشارکت کشورهای مختلف در کشور فرانسه در حال پیگیری است. حدود 40 دستگاه از نمونه های کوچک این «خورشیدک» در دنیا وجود دارد که سالها قبل ما 3 دستگاه را وارد کشور کردیم. در حال حاضر ما اولین کشور در منطقه هستیم که خودمان در حال ساخت 2 نمونه از این دستگاه هستیم. همچنین ما افتخارمان این است که بهترین دکترهای گداخت را در این دانشگاه (امیر کبیر) داریم و در این زمینه مدرک دکترا می دهیم.

پروژه جهانی گداخت که هم اکنون در فرانسه در حال پیگیری است پروژه ای 20 میلیارد دلاری است که قرار است در آینده برق تولید کند. این تنها دستگاه «توکامک» در دنیا است که به مرحله تولید رسیده است، ما هم یکی از کشورهایی هستیم که متناسب با سرمایه و قراردادی که با این پروژه منعقد می کنیم، از تولیدات این پروژه استفاده و بهره می بریم. بقیه دستگاه ها و آنچه که ما ساخته ایم نمونه های بسیار کوچکتر این پروژه هستند و فعلاً برق تولید نمی کنند.

این دستگاه چگونه انرژی تولید می کند و از چه چیزی الگو برداری شده است؟

روی کره ای زندگی می کنیم که در بیست سال گذشته گرمترین هوا را داشته است. این اتفاق دانشمندان را مجاب کرد که به دنبال منشاء این پدیده باشند. در سالهای اخیر برای اولین بار، دانشمندان جهان رسماً چنین نتیجه گیری کردند که بعید به نظر می رسد گرم شدن هوا اساساً منشاء طبیعی داشته باشد و نشان دادند «سنجش مدارک اشاره بر تاثیر مشهود بشر در آب و هوای جهان دارد» به خصوص نظریات معتبر جهانی بر این است که هر گونه تاخیر از سوی کشورهای صنعتی و دیگر کشورها در اصلاح این روند، تغییرات خطرناکی برای آب و هوای جهان در پی خواهد داشت.

اگر چه نمی توان منکر استفاده از انرژی های تجدید پذیر از قبیل انرژی باد و خورشیدی شد، اما همچنین نمی توان غول صنعت را فقط با انرژی های تجدید پذیر سیر کرد. بعلاوه ، منابع اولیه انرژی های شناخته شده بر روی کره زمین فقط 500 سال کفایت خواهد کرد و مسائل زیست محیطی چنان دست و پای بشر را بسته است که متخصصان امر، همین 500 سال را نیز ناشدنی می پندارند. بنابراین امروز شاید آسان ترین راه حل نگاه کردن به آسمان و الهام گرفتن از قدرت خداوند و ساخت «خورشیدک»ها بر روی کره زمین است. در خورشید، هسته های سبک به هم جوش می خورند و هسته های سنگین تری به وجود می آورند، در نتیجه انرژی زیادی آزاد می شود و به عبارتی «گداخت» هسته ای صورت می پذیرد.

درست است که بشر با آرزوی دیرینه خود مبنی بر این که چگونه می توان انرژی خورشید که در طول روز می تابد را برای شب هم ذخیره کرد، هنوز فاصله فراوانی دارد اما عمده متخصصین رشته گداخت بر این باورند که «توکامک» یا «خورشیدک» بالاخره بشر را به «برق» خواهد رساند و روزی که بتوان انرژی خورشید را مثل گندم و جو که برای مدت ها در انبار نگاه می داریم، برای چند ساعت نگاه داشت، آن روز، روز شادی بشریت است.

این صنعت در جهان چه پیشرفت هایی داشته است و ما نسبت به جهان در چه مرحله ای قرار داریم؟

ظرف 60 سال گذشته دستگاهی که در آن امکان تولید انرژی از گداخت کنترل شده فراهم شود، در کشورهای صنعتی جهان ساخته و به کار گرفته شده است و نام روسی آن یعنی « توکامک» در تاریخ ماندگار شده است. جواب عمومی همه فرهیختگان این صنعت این است که برای جلوگیری از نابودی این کره فقط باید به فکر تولید برق از انرژی گداخت بود، زیرا این روش نه گاز دی اکسید کربن و نه گازهای سمی دیگر تولید می کند و نه پسماندهایی چون سایر انرژی ها دارد. زیرا اگر مشکلی داشت باید تا به امروز نسل بشر که همیشه در مقابل نور خورشید بوده است یا منقرض می شد یا این که شکل موجودات عوض یا مثلاً حیوانات تغیر حالت یا از بین می رفتند. در حالی که آفتاب خود باعث رشد و زندگی بوده و خواهد بود.

تنها مشکل این مسئله این است که راه تا مهار کردن این انرژی، نسبتا طوانی است. همه محققان امر در صنعت گداخت انتظار داشتند که تا پایان قرن گذشته بتوانند انرژی حاصل از گداخت را روی خط توزیع برق تحویل دهند، اما کار سخت تر از تصور حتی دانشمندان است.

در کشور ما در 30 سال گذشته سه «توکامک» با اندازه های کوچک و متوسط بکار افتاده است، که دو تای اول در سازمان انرژی و سومی در دانشگاه آزاد است که ایتالیایی ها ، روس ها، و چینی ها به ترتیب آنها را ساخته اند.

بنده از 17 سال پیش به فکر ساخت اولین «توکامک» ایرانی بودم اما بالاخره 5 سال پیش مقدمات این امر را فراهم کردیم و تا به امروز 2 دستگاه ساخته ایم. من در سالهای اخیر کتابی را به نام «تازه های توکامک» ترجمه کرده ام که هدف از ترجمه این کتاب پاسخ دادن به سوال«گداخت چیست؟» است. به زبان ساده گداخت فرایندی است که در آن دو اتم سبک برای تشکیل دو اتم سنگین تر با هم ترکیب می شوند، بر خلاف شکاف هسته ای که در آن یک اتم خیلی سنگین به دو تکه یا بیشتر تقسیم می شود، شکاف و گداخت هر دو انرژی آزاد می کنند. گداخت به طور گسترده در سراسر کیهان رخ می دهد و همان فرایندی است که به وسیله آن خورشید و ستارگان انرژی آزاد می کنند و از هیدروژن اولیه عناصر جدیدی ایجاد می شود.

برای استفاده از گداخت بر روی زمین به منظور تولید انرژی، فعالیت های پژوهشی قابل توجهی انجام شده است. گداخت یک منبع انرژی بی پایان و تمیز از نظر محیط زیست را فراهم خواهد کرد؛ البته برای آزاد سازی انرژی گداخت باید سوخت تا دمای غیر قابل باوری در محدوده صد ها میلیون درجه سانتیگراد، یعنی خیلی داغ تر از خورشید گرم شود. مشکل، چگونگی نگهداری چنین سوخت بسیار داغ است. زیرا واضح است که هیچ ماده نگهدارنده ای وجود ندارد که قادر به تحمل چنین دمایی باشد. البته برای حل این مسئله دو راه حل وجود دارد که توضیح آن در این مجال نمی گنجد.

به عنوان کسی که سالها در صنعت هسته ای کشور فعالیت کرده و مسئولیت های متعددی در این زمینه بر عهده داشته است، توافق هسته ای را چگونه می بینید و نقاط ضعف و قوت آن چیست؟

بنده موافق برجام هستم، اولین و مهمترین دستاورد برجام این بود که آن ایران هراسی که برخی کشورها به نام اتم در دنیا ایجاد کرده بودند را از بین برد. ممکن است بگویید که چرا این برجام به خوبی انجام نشد؟ جواب این است که برجام فی نفسه خوب است و زحماتی که آقای ظریف و تیم همراهشان در این رابطه کشیده اند بسیار قابل تقدیر است؛ اما این که چرا به آن کیفیتی که باید تا به امروز اجرا نشده است به این دلیل است که یک مقدار منطق زور در دنیا حاکم است.

اما من می گویم که باید یک مقدار صبرمان را بالا ببریم، ما سی و چند سال است که با آمریکا دعوا داریم نمی شود که یک ساله همه اختلافاتمان را پاک کنیم، حداقل چند سال صبر کنیم ببینیم نتیجه این توافق به کجا می رسد، عجله نداشته باشیم.

من چند سالی در آمریکا درس خوانده ام و تقریبا با جو آنجا آشنا هستم، آمریکایی ها به مراتب سطحی نگر تر از ما هستند، در آن زمان و تا همین قبل از برجام تبلیغات شدیدی در افکار عمومی بر علیه ایران وجود داشت و قاطبه مردم و مسئولین آمریکایی نسبت به ایران نگاه منفی داشتند؛ با برجام خیلی از این نگاه ها پاک شده و در حال پاک شدن است. در حال حاضر وقتی که دنیا وضعیت و نا امنی منطقه ما را با امنیت کشور ما مقایسه می کند، می بیند که ما آنگونه که برای آنها جا انداخته اند نیستیم. البته داخل پرانتز بگویم که من اعتقاد دارم که داعش را خود امریکایی ها به وجود آورده اند.

اجمالاً این که ما در برجام حرکت های بسیار خوبی را انجام داده ایم، یک مقدار باید تحمل و صبر خودمان را در مورد نتیجه آن بالا ببریم و انتظار نداشته باشیم که ظرف یک سال همه مشکلاتی که قبل از برجام برای ما ایجاد کرده بودند حل شود.

برجام چه امتیازهایی برای ما داشته است؟

به صورت کلی حداقل این است که ما امروز می توانیم دادوستد بین المللی داشته باشیم. مثلا نفتمان را بتوانیم بفروشیم و یا اگر می فروشیم پول آن را بتوانیم بگیریم. واقعیت این است که تا قبل از برجام همه درهای دادوستد با دنیا را به روی ما بسته بودند. امروز دنیا به ما با نگاه یک شریک نگاه می کند، یک مقدار ممکن است امریکا دوست داشته باشد که در این روند اخلال ایجاد کند اما منظور من همه دنیا است که نگاهش نسبت به ایران عوض شده است.

عده ای در داخل مدام این جمله را ترکار می کنند که برجام باعث شد در راکتور اراک سیمان ریخته شود و آن را به عنوان یک ناسزای سیاسی مستمسک حمله به دولت قرار می دهند.

بنده یکی از کسانی بودم که به دنبال ساخت راکتور در اراک بودم، اما نه این راکتوری که ساخته ایم. واقعیت این است که ما در ساخت تأسیسات هسته ای یک جاهایی هم اشتباه کرده ایم و باید اشتباهمان را بپذیریم، مشکل راکتور اراک این بود که اندازه آن غیر کارشناسی و طراحی آن بیش از حد بزرگ بود. به همین دلیل غربی ها به ما فشار آوردند و ما مجبور شدیم کارایی آن را تغییر دهیم. در حقیقت این اشتباه خودمان در طراحی بود که باعث شد این اتفاق بیفتد.

برجام چه امتیازی را برای صنعت هسته ای و اقتصاد ما به همراه داشت؟

قبل از توافق هسته ای کشورهای غربی تمام گوش دنیا را پر کرده بودند که ایران می خواهد بمب اتم بسازد. ما با برجام نشان دادیم که نه تنها نمی خواهیم بمب بسازیم بلکه ما ساختن بمب اتم و به کارگیری آن را حرام می دانیم؛ اما همین آمریکا هم بمب ساخته است و هم آن را بر سر مردم هیروشیما ریخته است. آمریکایی ها همه کار را حق خودشان می دانند و برای دیگران هیچ حقی قائل نیستند. ما می گوییم ما دانش هسته ای صلح آمیز می خواهیم. مثلاً در همین دانش گداخت که کاملاً صلح آمیز است، ما را منع کرده بودند.

عربستان سعودی در یمن این همه انسان بی گناه را به خاک و خون می کشد اما به سازمان ملل پول می دهند تا با آنها کار ندشته باشند. این کشور ها با بعضی از کشورها خوب هستند و با بعضی دیگر بد، ما از آن کشورهایی هستیم که با آن خوب نیستند. این نشان می دهد که ما در برجام با دو چالش روبرو بودیم. یکی تغیر دیدگاه جهانی نسبت به خود و مجاب کردن کشورها برای برقراری رابطه با ایران و از طرف دیگر نیازمان به انرژی صلح آمیز هسته ای، برای تولید انرژی و سوخت های مصرفیمان، ما یک نیروگاه اتمی در کشور داریم که 1000 مگاوات برق تولید می کند؛ در حالی که میزان برق مصرفی ما در کشور 53 هزار مگاوات است، این یعنی 2 درصد برق ما از انرژی هسته ای تولید می شود، چطور آمریکا باید بالای 30 درصد تولید برقش هسته ای باشد و ما تنها 2درصد؟ ما حرفمان این بود که ما می خواهیم استفاده صلح آمیزمان را از انرژی هسته ای بالا ببریم. این چیزی بود که برجام با تاییدیه هایی که برای صلح آمیز بودن انرژی هسته ای ما از سازمان ملل و... گرفت، راه را برای آن باز کرده است.

مخالفان برجام در آمریکا و ایران با هر چالشی که در این زمینه به وجود می آید، از برهم خوردن این توافق و بازگشت به گذشته صحبت می کنند. فسخ این توافق از طرف ایران و آمریکا نیازمند چه شرایطی است؟

برجام در سازمان ملل و مصوبه شورای امنیت تصویب شده است، بنابراین این گونه نیست که آمریکا بتواند به راحتی آن را به هم بزند. ممکن است در آن کارشکنی کند و در مقاطعی این قرارداد به حالت تعلیق درآید، اما در اصل آن به این راحتی نمی توان دست ببرد. از طرف ما نیز همین گونه است. ما به راحتی نمی توانیم برجام را به هم بزنیم. بعلاوه منافعمان نیز چنین چیزی را ایجاب نمی کند. مگر در مواقع خیلی خاص که واقعاً همه درها بسته باشد. در چنین مواقعی نیز مجلس باید تصمیم نهایی را با مطالعه و در نظر گرفتن همه جوانب بگیرد. چرا که بعد از مقام رهبری بالاترین نهاد تصمیم گیرنده در ایران مجلس است و همین مجلس این برجام را تصویب کرده است و اگر قرار باشد روزی این قرارداد به هم بخورد باید با تصمیم مجلس باشد. نمی شود که هر کسی بیاید و بگوید باید برجام را به هم بزنیم و ما آن را به هم بزنیم. به نظر من مجلس چنین تصمیمی را به این زودی ها نخواهد گرفت.

با فرض این که مجلس ایران یا رئیس جمهور آینده آمریکا چنین تصمیمی بگیرند، در آن صورت فضا به چه سمتی می رود؟

ببینید ممکن است در امریکا از طرف افرادی مانند ترامپ حرف هایی در جهت نقض و برهم زدن برجام زده شود، اما همه این ها در حال حاضر شعار انتخاباتی است و می توان گفت اعتباری ندارد. برهم زدن برجام به این راحتی نیست. آبروی این 6 کشوری که با ما مذاکره کردند در گرو همین برجام است. در صورت به هم خوردن برجام آنها بیشتر از ما ضرر می کنند و در از طرف ایران نیز، من فکر نمی کنم منافع ملی ما اجازه دهد که برجام را به هم بزنیم.

شرایط آینده ما با برجام چگونه خواهد بود؟

دانش و صنعت هسته ای با بمب اتم دو چیز متفاوت از هم هستند. آمریکای ها صنعت هسته ای را با بمبی که در دو شهر ژاپن منفجر کردند، بدنام کردند. صنعت هسته ای دنیا امروز بهترین دستگاه های تشخیص دنیا را دراختیار دارد. نزدیک به 40 در صد همین دستگاه هایی تشخیص پزشکی و... ریشه های هسته ای دارند؛ یا در زمینه تولید برق ما به تولید برق نیاز داریم و هر روز به این نیازمان افزوده می شود. ما نمی توانیم این دستگاه ها و تولید برقمان را کنار بگذاریم، بنابراین نیاز داریم که نیروگاه هسته ای داشته باشیم و لازم داریم که به این دانش در کشورمان ادامه پیدا کند. مجلس ما تصویب کرده است که ما 10 نیروگاه داشته باشیم، ما اگر بخواهیم 5 عدد از این تعداد را بسازیم به بیش از 10 سال زمان نیاز داریم که با برجام می توانیم چنین دست آوردی را داشته باشیم.

با برجام می توانیم کلیه کاربردهای صنعت هسته ای را پیش ببریم. ما کشوری نیستیم که آب زیادی داشته باشیم، ما در یک منطقه نیمه خشک زندگی می کنیم، نمی توانیم مانند کشوری مانند دانمارک نیروگاه آبی تاسیس کنیم، زغال سنگ هم تا به امروز استفاده نکرده ایم. همه سوخت ما تا به امروز نفت بوده که اتفاقاً یکی از بزرگترین اشتباهات ما نیز بوده است. ما باید کم کم سوخت های فسیلیمان را کاهش دهیم و به سمت تولیدات هسته ای برویم. مثلا باید بتوانیم تا 20 درصد برقمان را با نیروگاه های اتمی تولید کنیم که با برجام انشاالله این اتفاق رخ خواهد داد.

من چون با این انرژی سر و کار دارم و جزء کارهای روزانه ام است در آن روزها می دیدم که طرف های ما هر روز صنعت هسته ای ما را محدود و باریک و یا به اصطلاح آن را قیف می کنند و کم کم سعی دارند گلوگاه ما را ببندند. برجام گلوگاه ما را در صنعت هسته ای و مسائل دیگر باز تر کرده است و می تواند هر روز بازتر کند. ما باید این راه را به بهترین شکل ادامه دهیم چرا که اساساً مسئله این است که تمام کشورهای دنیا مجبور هستند در آینده برای تأمین سوخت خود به سمت صنعت هسته ای بروند، به نظر من نیز دانش هسته ای و مخصوصاً گداخت تنها راه حل تأمین انرژی دنیاست که ما نیز قدم های خوبی در این مسیر برداشته ایم، ولی هنوز به مرحله تولید سوخت نرسیده ایم.

آقای دکتر! شما از همان اوایل انقلاب و در زمان حیات حضرت امام مسئولیت ریاست سازمان انرژی هسته ای کشور را بر عهده داشته اید. خاطره ای از حضرت امام در این رابطه و نگاه حضرت امام به این موضوعات دارید؟

من خیلی دوست دارم جزییات این دیداری که من با حضرت امام در این رابطه داشتم منتشر شود. در همان سال های 61، 62 بود که وقتی برای ارائه گزارش در مورد دانش گداخت به نزد حضرت امام رسیدم، امام از من پرسیدم که این گداخت چیست؟ من به ایشان کاملاً توضیح دادم که این علم کاری است که خداوند در خورشید انجام می دهد...، خب ما واقعا در آن مقطع در وضع پایه ای بودیم که من عین آن واقعیت را خدمت‌شان گفتم و گزارش کارهایی را هم که تا آن روز شده بود خدمت‌شان دادم. ایشان هم خیلی شاداب شدند.

مسئله جالب برای من این بود که حضرت امام در آن زمان به این قضایا احاطه داشت و در جریان این امور بودند. امام خیلی با دقت تمام گوش می‌دادند به خصوص قضیه گداخت هسته‌ای و آن انرژی خورشیدی را گوش کردند و من احساس کردم که از آن استقبال کردند. در این جلسه که آیت الله حسن صانعی نیز از اعضای دفتر امام حضور داشتند. حضرت امام بعد از شنیدن گزارش برای ما دعا و آرزوی موفقیت کردند.