قدیمی‌ترین سد و آسیاب آبی ایران +تصاویر

شوشتر

شوشتر آب‌وهوای گرمی دارد. دما در ماه‌های گرم سال تا ۴۰ درجه سانتیگراد و در زمستان به ۸ درجه بالای صفر می‌رسد. میانگین بارش سالانه در شوشتر ۳۲۲ میلیمتر است.

شوشتر بین ۴۸ درجه و ۳۵ دقیقه تا ۴۹ درجه و ۱۲ دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ واقع شده است. مرکز شهر شوشتر ۶۵ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. مساحت شوشتر ۲۴۳۶ کیلومتر مربع است و در شمال استان خوزستان، در فاصله‌ی ۸۵ کیلومتری اهواز و ۸۳۱ کیلومتری تهران قرار گرفته است.

قلعه سَلاسِل

شوشتر در دامنه کوه‌های زاگرس و در جلگه‌ی خوزستان قرار دارد. رودخانه‌ی پرآب کارون و همچنین دز از شوشتر می‌گذرند. کارون از تنگه‌ای میان کوه‌های فدلک و کوشکک گذشته و با تخته‌سنگی برخورد می‌کند که شوشتر بر آن بنا شده است. سپس سد بند میزان که مربوط به دوره‌ی ساسانیان است، آن‌ را به دو شاخه‌ی گَرگَر و شطیط تقسیم می‌کند. رود گرگر که ساخته‌ی دست بوده به دودانگه و رود شطیط به چهاردانگه معروف هستند.

قدیمی‌ترین آثاری که در شوشتر شناخته شده، مربوط به دوره‌ی پارینه‌سنگی و حتی قدیمی‌تر بوده است. شوشتر به‌دلیل نزدیکی به معبد چغازنبیل واقع در شوش، در دوره‌ی ایلامی شهر مهمی به‌شمار می‌رفته است. ساخت سازه‌های آبی شوشتر در دوران هخامنشی پایه‌ریزی شده و در دوره‌ی ساسانی به بهره‌برداری رسیده است.

سازه‌های آبی شوشتر

سازه‌های آبی شوشتر از دوره‌ی ساسانیان به‌ ویژه شاپور اول باقی مانده‌اند، البته کار ساخت آنها در دوران هخامنشیان آغاز شده بود. ساسانیان این سازه‌ها را برای تقسیم آب رودخانه‌ی کارون به بخش‌های مختلف شهر شوشتر ساختند. این شاهکار فنی و مهندسی علاوه بر کاربرد صنعتی، در تامین آب آشامیدنی شوشتر نقش داشته است. نیاکان ما هزاران سال پیش موفق شدند کیلومترهاساختار آبی را بسازند که نقش فراوانی در تمدن، آبادی و زندگی آن‌ روزها داشت.

ویژگی و ساختار نظام آبی شوشتر

اگر به کتاب «تذکره شوشتر» استناد کنیم، ساخت سازه‌های آبی شوشتر در زمان اردشیر بابکان که در سال ۲۲۴ میلادی سلسله‌ی ساسانی را بنیان‌گذاری کرد، آغاز شد. در آن دوره می‌خواستند آب را به شرق و جنوب شوشتر هم برسانند و کشاورزی را در منطقه رونق ببخشند. بنابراین ساخت رود گرگر آغاز شد و تا زمان سلطنت شاپور، فرزند اردشیر، ادامه پیدا کرد. روی نهر گرگر، پل بند گرگر را ساختند که ارتباط شوشتر را با مسجدسلیمان و اهواز در شرق ممکن کرد.

ثبت جهانی سازه‌های آبی شوشتر در یونسکو

سازه‌های آبی شوشتر که به‌ شکل مجموعه‌ای با عنوان نظام آبی تاریخی شوشتر ثبت جهانی شده‌اند، شامل چند بخش هستند: بند میزان، برج کلاه‌ فرنگی، رودخانه‌ی دست‌کَند گرگر، مجموعه آبشارها و آسیاب‌های آبی، بند برج عیار و نیایشگاه صائبین، بند ماهی‌بازان شوشتر یا بند خدا آفرین، قلعه سَلاسل، کانال داریون، پل بند شادِروان، بند خاک، پل بند لشکر و پل شاه علی و بند شرابدار.

بخش‌های گوناگون سازه‌های آبی شوشتر

مرور کوتاهی داریم بر چند بخش که سازه‌های آبی شوشتر را تشکیل می‌دهند.

پل بند شرابدار: محل این پل در جنوب شوشتر است. هم‌ اکنون باقی‌مانده‌ی پل بند شرابدار به ارتفاع ۲ متر روی نهر داریون دیده می‌شود. در ساختمان بند شرابدار سنگ و ساروج به‌ کار رفته است.

بند میزان و کلاه‌فرنگی: بند میزان بخش بسیار مهمی در این مجموعه است که رودخانه‌ی کارون را به دو شاخه‌ی شطیط و گرگر تقسیم می‌کند. کلاه فرنگی برج ۸ ضلعی در کنار رود شطیط است که مشرف به بند میزان ساخته شده است. ارتفاع برج کلاه فرنگی شوشتر ۷ متر و بلندی پایه‌ی آن از سطح زمین ۴ متر بوده است. اکنون فقط ۳ متر بنای سنگی از برج باقی مانده که می‌توان به تماشای آن رفت.

نهر گرگر: در شمال شوشتر قرار گرفته و در واقع شاخه‌ی مصنوعی رود کارون است. بند میزان، گرگر را از رودخانه‌ی کارون جدا می‌کند و به‌ سمت جنوب می‌رود. در بخش قبلی کامل‌تر به این دست‌کَندِ باارزش پرداختیم.

نهر داریون: آبیاری دشت میاناب شوشتر به عهده‌ی نهر داریون بوده است. نهر داریون یا داریوش در دوره‌ی داریوش اول هخامنشی در قرن پنجم پیش از میلاد حفر شده است. نام داریون از تلفظ یونانی داریوش گرفته شده است. وزرات نیرو چند سال پیش نهر داریون را بازسازی کرد.

بند ماهی‌بازان: این بند برای بالا آوردن فشار آب و بالا نگه‌داشتن سطح آب ساخته شده بود. معماری بند ماهی‌بازان شبیه دیگر سد‌های دوره‌ی ساسانیان است.

در حدود ۳ کیلومتری شمال شوشتر، جایی که رودخانه‌ی سخاوتمند کارون از کوهستان وارد جلگه‌ی می‌شود، بستر رود به کمترین عرض خود می‌رسد. در این مکان در دوره‌ی ساسانی بند دختر ساخته شد. نام‌گذاری آن به‌ دلیل نزدیکی به قلعه‌ی دختر بوده است. آب کارون پشتِ بند دختر شوشتر ذخیره می‌شد و با بالا آمدن سطح آب، دو تونل در دو طرف رودخانه سیراب می‌شدند. بند دختر از سنگ و ساروج ساخته شده است.

بند دارا: بند دارا در منطقه‌ی میاناب و روی رود گرگر ساخته شده بود.

محوطه‌ی آبی شوشتر در نگاه گردشگران

در کتاب‌های تاریخی بارها به مجموعه‌ی اقتصادی سازه‌های آبی شوشتر اشاره شده است. مادام ژان دیولافوا (Jane Dieulafoy) اولین بار سال ۱۸۸۱ به بندر‌های جنوب ایران سفر کرد. او باستان‌شناس و مهندس راه‌ و ساختمان فرانسوی بود که همراه همسرش سه بار به ایران آمد.

آنها از طرف دولت فرانسه و برای کاوش‌های باستان‌شناسی راهی ایران می‌شدند. دیولافوا دو کتاب منتشر کرد که یکی از آنها خوشبختانه به ایران می‌پردازد و با توضیح و تصویرهای خوبی که دارد، منبع بسیار مناسبی برای تحقیق درمورد دوران قاجار است. او در سفرنامه‌اش از سازه‌های آبی شوشتر به‌ عنوان بزرگترین مجموعه‌ی صنعتی پیش از انقلاب صنعتی نام برد.

آبشارهای شوشتر، معروف‌ترین جاذبه‌ی گردشگری شوشترِ امروز

مجموعه‌ی آبی که به آبشارهای شوشتر معروفند، اکنون در خیابان شریعتی شوشتر واقع شده‌اند. آبشارهای شوشتر به‌ ویژه در تعطیلات نوروز میزبان گردشگران ایرانی و خارجی هستند. با قرار گرفتن میان پله‌های باریک محوطه و گوش سپردن به صدای آبشارهای مصنوعی، به گذشته‌های دور پرتاب می‌شوید؛ به سال‌های دورِ ایران باستان و رونق زندگی در شوشتر.