سنگ مزار باستانی در دوران معاصر

دانسته‌های ما از شیوه‌های تدفین دنیای باستان محدود است و در ارتباط با نظام تدفین بسیار توسعه یافته دوره اسلامی نیز اطلاعات موجود بر اساس بررسی های باستان شناسی سالیان اخیر است.

پایگاه خبری تحلیلی نامه نیوز (namehnews.com) :

مطالعات انجام شده بر روی سنگ مزارها نشان می‌دهد که شاید این پدیده از اوایل دوره تاریخی به عنوان هنر سمبولیک وجود داشته است. سنگ مزارها را می‌توان راویان صدیق تاریخ و پیام آوران هزاره‌های تاریخ برشمارد. سنگ مزارها تا اوایل دوره تاریخی به شکل ساده دارای تصایر مختلف انتزاعی و نقوش تجریدی بوده‌اند ولی از دوره اسلامی اشکال ساده هندسی، نوشته‌هایی به خط کوفی در سنگ مزارها مشاهده می‌شود. در قدیم به برای شناسایی متوفی نقوشی روی سنگ مزار حکاکی می‌کرده‌اند. شکل‌ها، نقش‌ها و نوشته‌های روی سنگ‌های قبر، دنیایی از ناگفته‌ها را در دل خود پنهان کرده‌اند. نقوشی که بر سنگ مزار کنده‌کاری می‌شده‌اند، به دسته‌های مختلفی چون، نقوش گیاهی، حیوانی، انسانی، هندسی و انتزاعی، نقوش ابزار و وسایل و… تقسیم‌بندی می‌شوند.

ایده‌های طراحی سنگ مزار بانوی تیمره

گلپای عزیز (مادر)، چه در حیات و چه در ممات، همواره مایة خیر و برکت برای فرزند کوچکش عباس، بوده و خواهد بود. سپاس مادر، زیرا که سنگ مزارت نیز مانند بستر نازت، مرا به دنیایی پر از شگفتی برد! (دنیای سنگ نگاره‌ها). بهتر دانستم که سنگ مزارش نشانی از زادگاهش گلپایگان (بخشی از تیمره باستانی) داشته باشد. نشانی که معرف هویت این شهر و فرهنگ مردمانش باشد و تا چه حد در شگفت شدم، وقتی دریافتم که گلپایگان به عنوان بخشی از منطقه باستانی تیمره، سرزمین سنگ نگاره‌های پیش از تاریخ است و حقیقتا می‌توان لقب گذرگاه تاریخ را بر آن نهاد. هدف طراحی سنگ مزار بانوی تیمره با استفاده از کهن الگوهای ایران باستان: هدفی مقدس، چه خوب است که مزار مادری از این دیار، روایتگر بخشی از تاریخ و فرهنگ کهن این سرزمین باستانی باشد و برای نیل به این هدف، انتخاب سنگ نگاره‌ها به عنوان کهن‌ترین آثار هنری و تاریخی، بهترین گزینه بود. از آنجاییکه بازشناسی عوامل فرهنگی (زبان، ادبیات، هنر، معماری، میراث اساطیری، آداب، سنن، اعتقادات، آیین‌ها، رسوم، نمادها و یادمان‌ها)، ما را با اصل خویش (هویت ملی و فرهنگی) آشناتر می‌سازند، سنگ مزار مادر بهانه‌ای برای این آشنایی شد؛ زیرا سوای فرهیختگان جامعه سایر مردم آشنایی چندانی از گنجینه‌های ارزشمند فرهنگی این سرزمین ندارند که اگر داشته باشند، قدر داشته‌های خود را دانسته و چون جان گرامی می‌دارند.

نماد شمسه، عبارات داخل آن و مفاهیم قلم

در طراحی سنگ مزار بانوی تیمره تلاش گردیده تا از ظرفیت‌های بصری شمسه و خطوط (کوفی، ثلث و نستعلیق) در راستای بیان مطلب یا به عبارتی تایپوگرافی استفاده گردد. ناگفته پیداست که شمسه و عبارات داخل آن با توجه به ابعاد ملی و مذهبی ذهنیت انسان ایرانی طراحی شده‌اند (تصویر 1، 2).

تصویر1: طرح نماد شمسه

تصویر2: نماد شمسه روی سنگ مزار (گلپا).

نماد خورشید یا به تعبیری شمسه

نماد خورشید که‌ در بیشتر آثار هنر ملی و مذهبی ایران دیده‌ می‌شود، دارای‌ معانی‌ و مفاهیم‌ نمادین‌ فراوانی‌ است. ازجمله‌ می‌توان‌ آن‌ را به‌ عنوان‌ نماد الوهیت‌ و نور وحدانیت‌ اشاره‌ کرد. قبل‌ از اسلام، قرص‌ خورشید به عنوان یک نقش کیهانی کهن در شرق باستان مطرح بوده است، نماد روزنه‌ای‌ که‌ نور الوهیت‌ از طریق‌ آن‌ بر زمین‌ جاری‌ می‌شده‌ است و در هنر اسلامی نقش شمسه ملهم از نقش مدور خورشید بوده و نمود پیامبر اعظم است. شمسه همان ترنج است که به صورت دایره یا چندضلعی اجرا می‌شود و در واقع نقشی نمادین، انتزاعی و تزئینی از خورشید است. هنرمندان‌ مسلمان‌ در بسیاری‌ از آثار خود مفهوم‌ «کثرت‌ در وحدت‌ و وحدت‌ در کثرت» را به‌ صورت‌ شمسه‌ نشان‌ داده‌اند.

مولوی‌ هم‌ در این‌ باب‌ چه‌ خوش‌ سروده‌ است: ‌

آفتاب‌ آمد دلیل‌ آفتاب‌ / گر دلیلت‌ باید از وی‌ رخ‌ متاب‌

و یا شیخ محمود شبستری‌ از پیامبر به‌ عنوان‌ خورشید اعظم‌ یاد می‌کند:

بود نور نبی‌ خورشید اعظم‌ / گه‌ از موسی‌ پدید و گه‌ ز آدم‌

نقش‌ نمادین‌ شمسه

نمود تجسمی‌ این‌ مضمون‌ را می‌توان‌ در یکی‌ از صحنه‌های‌ نقاشی‌ خمسه‌ نظامی‌ که‌ در قرن‌ نهم‌ هجری‌ در شیراز مصور شده، مشاهده‌ کرد (تصویر3).

تصویر3: صحنه ای از معراج در خمسه نظامی که حضرت محمد (ص) سوار بر براق است. مینیاتور ایرانی اثرسلطان محمد نگارگر مشهور دورة شاه طهماسب صفوی قرن16 میلادی که در موزة بریتانیا نگه داری می‌شود.

در وسط، به‌ جای‌ تصویر پیغمبر (ص)، یک‌ شمسه‌ را طراحی‌ کرده‌ است‌ که‌ دوازده هاله‌ نور در اطراف‌ آن‌ قرار گرفته‌اند و در وسط‌ شمسه‌ هم‌ نوشته‌ «یا محمد» آمده‌ است. عبارات داخل شمسه، اقتباسی است از کتیبه چوبین یکی از مدارس بخارای شریف (شهر مدرسه‌ها) که دقیقا منطبق بر معانی نمادهای مذکور بوده و از طرفی با توجه به جایگاه ویژه بخارا (تیسفونی دیگر) در دوره سامانیان به عنوان پایگاه زبان، هنر، فرهنگ و تمدن ایرانی که رقیبی جدی برای بغداد آن زمان محسوب می‌شده و همچنین ظهور نخستین شاعران پارسی گوی، ادبیات فارسی همچون رودکی که باعث پایه گذاری ادبیات فارسی شدند، گزینه پسندیده‌ای بود (تصویر4).

تصویر4: کتیبه چوبین یکی از مدارس بخارای شریف (عکاس: مهندس روح الله موحدی).

دلیل انتخاب عبارت الملک لله و نگارش آن به قلم کوفی

عبارت الملک لله (خط کوفی) به معنی«پادشاهی خدای راست» به فانی بودن دنیا، عدم تعلق به آن و اینکه همه چیز ازآن خداست اشارت دارد که مصداق آن را در بیت آخر ترجیع بند هاتف اصفهانی می‌توان یافت.

که یکی هست و هیچ نیست جز او وحده لااله الاهو

عبارت الملک لله، نشانی بود که بر روی انگشتر امیر مؤمنان (ع) حک شده بود، انگشتری که حضرت در هنگام رکوع به نیازمند دادند. امام صادق (ع) از پدر بزرگوار خود نقل می‌کند: (نقش انگشتری امیرمؤمنان (ع) این گونه بوده است: «المُلکُ للهِ». (وسائل:۵/۷۸، بحار:۴۲/۶۸، عیون اخبارالرضا:۲/۵۶). از سیدبن طاووس این چنین نقل شده: آن انگشتری که امیرمؤمنان علی (ع) در رکوع نماز به فقیر صدقه دادند بر روی آن چنین نوشته بود: «الملک لله»، (سعدالسعود:97، بحار:35/203).

دلیل استفاده از خط کوفی در عبارت الملک الله

نخستین نسخه‌های قرآن به خط کوفی نوشته شده‌اند و همواره این خط با تأکید معنوی و قرآنی مورد استفاده قرار گرفت و در کاربست‌های مختلف، همواره اشارتی به کلام وحی و اسماء الهی مورد نظر بوده است. به عنوان مثال سنگ نوشته‌هایی همچون سنگ قبرها، سنگ محراب‌ها و سنگ فرمان‌ها از نمونه کاربست‌های این خط به حساب می آیند. به گواه کتیبه‌های خطی ماقبل تاریخی ایران و مقایسه آن‌ها با کتیبه معروف المسند در یمن، خط عربی باستان (خط کوفی)، ریشة ایرانی دارد. (اعراب قبل از اسلام، فاقد سنت نوشتاری منسجمی بودند، برخلاف آنها ایرانیان باستان، بسیار به علم و کتابت توجه داشتند).

خطوط لاینرIYI همای سعادت: در جوامع مختلف نماد IYI را «همای سعادت» می‌دانند و به نظر متخصصین خط میخی، ترجمه خط میخی روی سنگ چخماق کشف شده در تپه مارلیک گیلان هم، بهترین زیبای (نیکو) جاویدان ترجمه شده به معنای «همای سعادت» است. قدمت این علائم IYI دو تا پنج هزار سال قبل از میلاد متفاوت است و در آسیای میانه، قفقاز، جنوب انگلستان و غرب ایتالیا نیز مشاهده شده است. استفاده توام این دو نماد بزکوهی و IYI ، به معنای «از سعادت من نگهداری نما یا عاقبت بخیری» است.

دلیل استفاده از خط ثلث در عبارت، عاقبت بخیر باد: معانی دو نماد مذکور (نقش بزکوهی و نماد همای سعادت) را می‌توان در عبارت عاقبت بخیر باد یافت. چندانکه خط کوفی حکایت قدمت و تقدّس آثار خوشنویسی اسلامی است، خطوط دیگری مانند ثلث، با ساختاری ایستا و موقر عیار هنری و ارزش حجّاری را مشخص می‌سازند. در ترکیب‌بندی خطوط مختلف یک قبر، خط ثلث آغازی حماسی و اشارتی پر معنا به وجود و جاودانگی خداوند دارد. اجراهای متنوع و بسیار زیبای آیاتی چون «الا ان اولیاء الله لا خوف علیهم ولا هم یحزنون» با ترکیب بندی‌های مناسب شاهدی بر این مدعاست. به خط ثلث، «ام الخطوط» یا «مادر خطوط» لقب داده‌اند چرا که به نظر می‌رسد بسیاری از خطوط دیگر از این خط منشعب شده باشند (دانشنامه ایرانیکا، مجلّد خوشنویسی: ص ۵۵). این قلم هم در کتابت قرآن و هم در تزئینات کتیبه‌های معماری جایگاه رفیعی پیدا کرده و کاربرد فراوانی در قبور و مزارات و تکایای اسلامی یافت. عمده‌ترین و مهم‌ترین کاربرد این خط کتیبه‌نویسی محراب‌ها، قبه‌ها و سر در ورودی مساجد، توأم با طرح‌های اسلیمی و ختایی است که رواج آن، به سبب هماهنگی خط ثلث با طرح‌ها و رنگ‌ها و کاشی کاری مساجد است. عالی‌ترین نمونه‌های خط ثلث بر قبور فقها و علمای تخت فولاد متعلق به عصر صفوی است (ثلث محمد صالح اصفهانی مورخ 1039ق در سردر تکیه بابا رکن الدین در زمره اجراهای استادانه این خط است).

وجه تسمیه گلپا

از زمانی که به یاد دارم مادر را گلپا صدا می‌زدم، زیرا مادر اهل گلپایگان بود و این واژه را دوست می‌داشت، از طرفی من اصلا نمی‌توانستم با عبارت مامان ارتباط برقرار کنم. بعدها حکمت آن را دریافتم؛ مهر مادری، قدمگاه مادر را گلستان می‌کند و شاید به همین خاطر است که بهشت زیر پای مادران است و گلپا چه لقب شایسته‌ای بود برای مادر مهربان، زحمتکش و بی توقع من.

علت نگارش عبارت گلپا (لقب مادر) با قلم نستعلیق: زیرا که گلپا فرزند ایران است، بنابراین پسندیده این است که این عبارت با قلم ایرانی نوشته شود، با خط بی همتای نستعلیق که بی‌شک زیباترین و ظریف‌ترین خط در میان خطوط اسلامی است تا جایی که آن را به‌حق «عروس خطوط اسلامی» لقب داده‌اند. نستعلیق خطی کاملاً ایرانی دارای قلمی روان، زیبا و متناسب با شعر و ادبیات و برگرفته از فرهنگ و ذائقه ایرانی اسلامی است به عبارتی خط نستعلیق معرف روح و فرهنگ ایرانی است؛ در نستعلیق، زیبایی و تناسب، هماهنگی و استواری در حد کمال به هم آمیخته‌است، این خط نشانه‌ای بارز از طبع و سلیقه زیبایی شناختی ایرانیان است. آرتور پوپ هنرشناس و ایران‌شناس مشهور معتقد است که نسخ خطی کامل و متعادل است و تعلیق خطی تأثیرگذار و حاکم. با ترکیب ویژگی‌های این دو خط، نستعلیق که بسیار نوازشگر، شیک، آرام و ملایم است، به‌وجود آمده‌است. این نوع خط که ایرانی‌ها آن را ترویج داده‌اند تصویری عالی از تمدن و جهان‌دیدگی ایرانیان را به نمایش می‌گذارد. جالب آنکه از همان آغاز این خط در نگارش قبور اسلامی مورد استفاده قرار گرفت و با اضافه شدن اشعار فارسی به متن یک سنگ نبشته در کنار آیات و روایات و همینطور قابلیت فراوان این خط در حاشیه نویسی قبور، بسیار مورد استفاده قرار گرفت. نخستین نمونه‌های نستعلیق قبل از میر علی تبریزی (واضع نستعلیق) در آرامگاه پیر هرات (خواجه عبدالله انصاری) است (ر.ک: قلیچ خانی،کهن ترین: ص۱50 ـ 143). خط میر عماد در تکیة میر فندرسکی خود منبع و محرّکی برای خوشنویسان در استفاده از این قلم بود. عالی‌ترین نمونه‌های نستعلیق بویژه در کتیبه نویسی و حجّاری، قبور متعلّق به عصر قاجار است. برخی از بهترین حجّاری‌ها و خوشنویسی‌ها، آثار نستعلیق این دوره است که در رأس همة این آثار باید از شاهکار خط و حجاری در تکیة مادرشاهزاده (مزار مریم بیگم) نام برد. این اثر اوج هماهنگی و همکاری خوشنویس و حجّار است. هیچ گونه وقفه و فاصله‌ای بین خط و حجاری وجود ندارد و گویی حجّار و خطاط یکی است؛ چنانکه با در نظر گرفتن پیچیدگی‌ها و ظرافت‌های جادویی خط نستعلیق، وفاداری حجّار به اصول خوشنویسی قابل تحسین است. ترکیب بندی و تناسب در خط محمّد باقر سمسوری در اوج توانایی است و از این لحاظ این اثر از جاودانه‌های خط و حجّاری تاریخ خوشنویسی اسلامی است.

تصویر5: طرح گلپا روی سنگ مزار (عکاس: عباس سپهری فر)

عنصر طشت آب

طشت آب‌ها، عناصر تزئینی و معنایی سنگ قبور قدیمی هستند؛ حوضچه کوچکی برای تجمع آب بر روی سنگ مزار حجاری می‌شد تا پرندگان از آن بیاشامند و ثواب اخروی آن مشمول متوفی قرار گیرد. در طراحی سنگ مزار مادر، حک عبارت گلپا به صورت بزرگ و عمیق، عملکرد طشت آب را هم به آن افزوده است و چه چیزی پسندیده تر از این که بعد از رفتنمان هم مایه ی خیر باشیم. لازم به ذکر است که با توجه به قوانین قطعات جدید بهشت زهرا، ضخامت سنگ بیش از سه سانتیمتر مجاز نمی باشد و گود کردن سنگ با این ضخامت کم، منجر به ترک سنگ می‌شود. حاشیه (قرنیز) سنگ: حاشیه سنگ، تداعی کننده، حاشیه نویسی کتب قدیمی و همچنین ریشه فرش و سایر زیراندازهای ایرانی است. ایده‌های مشابه را می‌توان در حاشیه سنگ مزار حضرت حافظ و یا دورچینی سنگ مزار استاد ایرج افشار نیز مشاهده کرد (تصویر 6 و 7).