سورپرایز پیچیده ایران ؛ خداحافظی با غرب ، سلام به شرق

دیپلماسی ایرانی: تحولات منطقه و جهان در سال های اخیر هند و ایران را به یکدیگر نزدیک کرده است. برای هند، ایران یک تامین کننده مهم انرژی قلمداد می شود و آن را با افغانستان و آسیای میانه مرتبط می کند. برای ایران، هدف اصلی سیاست ها مدیریت پیامدهای خروج یکجانبه آمریکا از توافق هسته ای بوده، اما این کشور همچنین به عنوان بخشی از سیاست جدید «نگاه به شرق» به کشورهای آسیایی از جمله هند روی آورده است.

بازآرایی پسابرجام

سایر طرف های برجام یعنی چین، روسیه، فرانسه، آلمان، بریتانیا و اتحادیه اروپا از همان ابتدا مخالفت و انتقاد خود را از تصمیم آمریکا به خروج از برجام انتقاد کردند و در صدد اطمینان دادن به ایران درباره ادامه تجارت با این کشور برآمدند. اما دولت دونالد ترامپ به طور مکرر در صدد تشدید سیاست «اعمال فشار حداکثری» علیه ایران برآمد و جدای از صنایع و تجارت های ایرانی، حتی مقام معظم رهبری، وزیر امور خارجه و کل سپاه پاسداران را تحریم کرد.

ایران برای یک سال منتظر ماند و به اروپایی ها فرصت داد تا پاسخ یکپارچه سیاسی به ایالات متحده دهند. سرانجام، ایران به این نتیجه رسید که اختلافات داخلی بسیار زیاد در اروپا و مشارکت اقتصادی بسیار نزدیک آن با ایالات متحده مانع از آن می شود که بتواند در زمینه دور زدن تحریم ها و تجارت با ایران مسیر سازنده ای را در پیش بگیرد. سرانجام، ایران شروع به عقب نشینی از تعهدات هسته ای خود کرد و به «صبر استراتژیک» خود پایان داد. سیاست ایران در بهره برداری از شکاف بین آمریکا و متحدان اروپایی آن که با خروج یکجانبه ترامپ از برجام ایجاد شد، تا اندازه ای موفق بود. با این حال، دلسردی ایران از گام برداشتن در جهت تسهیل فشار تحریم ها سبب شد که اقدامات شدیدالحن تری در پیش بگیرد که تا اندازه ای به توازن میان عقب نشینی از تعهدات و پایبندی به برجام به طور کلی، آسیب زد.

ارزیابی سیاست نگاه به شرق ایران

ابتکار کنونی سیاست نگاه به شرق ایران باید با توجه به یک چنین پیش زمینه پیچیده سیاسی مورد ارزیابی قرار گیرد. روشن است که این ابتکار از حمایت مقام معظم رهبری برخوردار است. با این حال، در شرق برخلاف غرب هیچ پلتفرم منطقه ای عمده سیاسی یا اقتصادی وجود ندارد. ایران از سال 2005 در سازمان همکاری شانگهای عضو ناظر بوده است، اما چین در تبدیل سازمان به یک پلتفرم ضدآمریکایی احتیاط کرده و به نظر نمی رسد تمایلی به ارتقاء عضویت ایران داشته باشد. سایر پلتفرم ها مانند آ.سه.آن یا انجمن همکاری های آسیای جنوبی هم برای ایران مناسب نیست. بنابراین سیاست نگاه به شرق اساسا به افزایش روابط سیاسی و اقتصادی ایران با کشورهای کلیدی شرق وابسته خواهد بود.

یک تلاش اولیه در این راستا، گفت و گوی امنیتی منطقه ای در سپتامبر 2018 بود که مشاوران امنیت ملی افغانستان، چین، هند، روسیه و ایران در آن حضور داشتند. اگرچه تمرکز نشست بر افغانستان بود، دستورکار سیاسی آن گسترده تر بود و ارتباطات منطقه ای را نیز شامل می شد. ایران آن زمان با همکاری روسیه و ترکیه درگیر روند آستانه با هدف هماهنگی سیاست ها در قبال سوریه بود.

انتظار می رفت روابط ایران با چین پس از سفر رئیس جمهور شی جینپینگ به تهران در ژانویه 2016 تقویت شود و تجارت در ده سال پس از آن به 600 میلیارد دلار افزایش یابد و نقشه راه 25 ساله بلافاصله تدوین شود. با این حال، هدف تجارت 600 میلیارد دلاری کم و بیش غیرممکن به نظر می رسد چون چین پس از خروج آمریکا از برجام مجبور به کاهش سطح واردات نفت از ایران شد. اگرچهشرکت ملی نفت چین سهم شرکت فرانسوی توتال در میدان گازی پارس جنوبی را تصاحب کرد و سهم خود را در پروژه 5 میلیارد دلاری به بیش از 80 درصد رساند، اما تحت فشارهای آمریکا نتوانست به تعهداتش عمل کند و با انتقاد ایران موجه شد. با این حال، درباره پروژه های دیگر شامل خط لوله گاز طبیعی مایع به چین، سیستم های ترانزیت مترو، خطوط راه آهن و سدها بحث و گفت و گو شده است.

در کوتاه مدت، محدودیت های مشخصی برای نگاه به شرق ایران وجود دارد. برای چین، روابط با ایالات متحده یک چالش به شدت پیچیده است. جنگ تجاری و جنگ فناوری پکن-واشنگتن به بلندپروازی های چین در غلبه بر محدودیت های اعمال شده توسط اولین و دومین زنجیره های جزیره ای در غرب اقیانوس آرام، کلید اتحاد با تایوان، ارتباط دارد. بنابراین، بعید است که چین اجازه دهد روابط آن با ایران به تحریک بیشتری در روابط با ایالات متحده یا در روابط آن با عربستان سعودی و اسرائیل تبدیل شود.

روابط اقتصادی ایران با روسیه نسبتا محدود است، اما به دلیل تمایل شدید عر دو به منطقه منا، ارتباط سیاسی مشارکت روسیه در «نگاه به شرق» ایران را نمی توان نادیده گرفت. پروژه اقتصادی بلند مدت روسیه، اتحادیه اقتصادی اوراسیا است که در سال 2014 با روسیه، بلاروس و قزاقستان به وجود آمد. ارمنستان و قرقیزستان در سال 2015 به آن پیوستند. ایران هم با این سازمان در ارتباط است، اما شواهد مستدلی برای عضویت در سازمان دیده نمی شود. تمایل روسیه آن است که روابط اقتصادی خود را با کشورهای اتحاد جماهیر شوروی سابق مستحکم کند، اما این رویکرد توسط برخی از کشورهایی که به سمت اتحادیه اروپا گرایش دارند (مانند مولداوی، گرجستان و اوکراین) و برخی دیگر در ابتکارعمل کمربند و جاده چین به چالش کشیده شده است. ایران شریک مهمی برای روسیه در روند بازیابی مجدد نفوذ آن در خاورمیانه است.

ژاپن و کره جنوبی از ایران فاصله بیشتری دارند و به ایالات متحده نزدیک تر هستند و نمی توانند به طور ملموس به ابتکار ایران در نگاه به شرق پاسخ مثبت دهند. آ.سه.آن یک گروه بزرگ و مهم است، اما اعضای آن نظرات متفاوتی درباره ایران دارند و این مساله موضع گیری سیاسی مشترک آنها را دشوار می کند. اینها برخی از حقایق موجود تاثیرگذار بر سیاست نگاه به شرق ایران هستند. (این مطلب ادامه دارد.)

منبع: موسسه مطالعات سیاسی بین الملل ایتالیا / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34