تفاهم نامه‌های ایران و روسیه زیر ذره‌ بین

خراسان نوشت: نشست مشترک ایران، روسیه و ترکیه در حالی در تهران برگزار شد که شاهد امضای چندین تفاهم نامه در حوزه‌های مختلف از جمله حوزه انرژی بین ایران و روسیه بودیم که از آن به عنوان بزرگ‌ترین تفاهم نامه سرمایه گذاری خارجی در تاریخ صنعت نفت ایران یاد می‌کنند. البته خرداد امسال سفیر روسیه در ایران در یک نشست خبری گفته بود، در شش سال گذشته، هیچ کدام از توافقات ایران و روسیه به سرانجام نرسیده است. هرچند نگاه به سابقه توافق نامه و تفاهم نامه‌های امضا شده بین دو کشور حکایت از این دارد که متاسفانه بسیاری از این تفاهم‌ها عملیاتی و منجر به قرارداد نشده است اما برخی تحلیل گران بر این باورند که سیاست همسایه محوری ایران و اتفاقات جنگ اوکراین شروع جدیدی برای فصل همکاری تجاری ایران و روسیه در حوزه‌های مختلف خواهد بود که می‌توان به آینده این تجارت خوش بین بود. در این گزارش سعی داریم در کنار بررسی تفاهم نامه‌های جدید در حوزه‌های مختلف به برخی پروژه‌های دو سر بُردی که تا کنون امضای موافقت نامه یا تفاهم نامه آن رسانه‌ای شده اما به سرانجام نرسیده است، اشاره کنیم.

حوزه انرژی

بزرگ‌ترین تفاهم نامه سرمایه گذاری خارجی در تاریخ صنعت نفت ایران بین شرکت ملی نفت ایران و گازپروم روسیه با سرمایه گذاری 40 میلیارد دلار امضا شد تا در صورت تبدیل آن به قرارداد نهایی، طیفی از همکاری‌های نفتی و گازی شامل فشار افزایی در میدان گازی پارس جنوبی، توسعه دو میدان گازی مستقل ایران و شش میدان نفتی، تکمیل طرح‌های ال‌ان‌جی، احداث خطوط لوله صادرات گاز، سوآپ نفت و گاز و همکاری‌های علمی و فناورانه بین دو کشور صورت گیرد. البته پیش از این در اوایل اسفند 86، تفاهم همکاری با گازپروم برای برخی پروژه‌های نفت و گاز و ال‌ان‌جی امضا شد اما در عمل این توافق‌ها به مرحله اجرا نرسید. در آذر 96 نیز در نشستی بین مدیران شرکت ملی نفت و مدیران چند شرکت روسی از جمله گازپروم مذاکراتی برای توسعه برخی میادین نفت و گاز ایران صورت گرفت که باز هم این مذاکرات به توافق نهایی و اجرا منتهی نشد. خرداد سال 98 هم در پانزدهمین نشست مشترک همکاری‌های اقتصادی و تجاری ایران و روسیه تفاهم نامه‌ای در خصوص همکاری در حوزه اکتشاف، استخراج، تولید و سرمایه گذاری در صنعت نفت، گاز و پتروشیمی به امضا رسید که حداقل در خبرها گزارشی از اجرایی شدن آن دیده نمی‌شود.

حوزه مبادلات پولی

یکی دیگر از راهکارهایی که به زعم کارشناسان به توسعه روابط تجاری ایران و روسیه منجر می‌شود، حذف دلار از مبادلات تجاری است که این اتفاق هم در روزهای اخیر رقم خورد و رئیس کل بانک مرکزی از راه‌اندازی نماد معاملاتی جفت ارز ‌ریال-روبل در بازار متشکل ارزی خبر داد. در بازار متشکل ارزی قرار است صادرکنندگان ایرانی که به روسیه کالا صادر می‌کنند و روبل به دست می‌آورند، بتوانند ارز صادراتی خود را به نرخ توافقی در بازار متشکل ارزی ارائه کنند و از طرف دیگر متقاضیان این ارز بتوانند ارز مورد نیاز خود را از این بازار تهیه کنند. پیش از این هم رئیس شورای تجاری روسیه و ایران در اتاق بازرگانی و صنایع روسیه درباره این بازار متشکل ارزی گفته بود: «این سامانه به این گونه است که خریدار ایرانی در کشور خود کالای ساخت روسیه را با ارز ملی ایران (ریال) و خریدار روس نیز در روسیه کالای ایرانی را با پول ملی روسیه یعنی روبل خریداری می‌کند.»

حوزه کشاورزی

به صورت کلی بیشترین اقلام صادراتی از سمت ایران به روسیه، محصولات کشاورزی و مواد غذایی است و موافقت نامه‌های زیادی درباره کشاورزی بین دو کشور به امضا رسیده تا جایی که در بهمن سال گذشته قرار شد کارگروه مشترک کشاورزی بین ایران و روسیه تشکیل شود. با این حال یکی از اتفاق‌های مهمی که در میانه جنگ اوکراین، بحران جهانی غذا، بحران انرژی و البته شوک افزایش قیمت‌ها در بازارهای کشور رقم خورد، پیشنهاد جالب طرف روس به ایران بود. اردیبهشت امسال بود که یک هیئت تجاری روسی پیشنهاد کرد که ایران حدود ۱۰۰ هزار هکتار زمین کشاورزی در روسیه در اختیار بگیرد و به «کشاورزی فراسرزمینی» بپردازد. به شکل ساده، منظور از این ایده این است که صاحب سرمایه، در زمین‌های کشاورزی در کشوری دیگر سرمایه‌گذاری کند و محصول برداشت‌شده را یا خودش بردارد یا از همان نقطه به جایی دیگر صادر کند.

حوزه حمل و نقل

سال گذشته در سفر رئیس‌جمهور کشورمان به روسیه تفاهم نامه‌هایی برای تکمیل خط آهن رشت به آستارا امضا شد اما پیش از این و در سال‌های قبل تفاهم نامه پنج میلیارد دلاری برای تکمیل پروژه‌های ریلی در کشورمان و تکمیل راهگذر شمال – جنوب بین دو کشور امضا شده بود که نتیجه‌ای نداشت. البته در گذشته در سال‌های مختلف تفاهم نامه‌هایی برای ترانزیت از راهگذر شمال – جنوب برای اتصال اوراسیا به هند هم امضا شده بود که تا پیش از امسال درحد تفاهم نامه باقی مانده بود اما امسال شاهد ترانزیت اولین محموله از روسیه به هند از این راهگذر بودیم که با تکمیل خط آهن رشت – آستارا شاهد فعالیت بیشتر این راهگذر خواهیم بود.

حوزه هسته‌ای و نظامی

همکاری صلح جویانه از انرژی هسته‌ای و احداث نیروگاه‌های اتمی حوزه دیگری است که کشورمان با روسیه هم توافق نامه و هم قرارداد امضا کرده است. سال بعد از امضای قرارداد توسعه نیروگاه بوشهر شاهدآغاز عملیات اجرایی آن بودیم که به دلیل اختلاف‌های به وجود آمده شاهد تاخیر طولانی در این قرارداد از طرف روس‌ها هستیم به طوری که در مهر سال گذشته رئیس سازمان انرژی اتمی ایران که به مسکو سفر کرده بود، گفته: «روس‌ها در اجرای قرارداد، 22 ماه تاخیر دارند و توافق شد در بخش تعهدات ما در پرداخت مالی به صورت زمان‌بندی عمل شود تا پروژه با تاخیر مواجه نشود.» جدای این قرارداد که با تاخیر زیاد همراه بوده، در همان سال 96 توافق نامه‌های اولیه احداث دو واحد جدید نیروگاه هسته‌ای با حجم سرمایه‌گذاری حدود 10 میلیارد دلار انجام شده بود که با شروع تحریم‌های ظالمانه آمریکا در سال 97 اجرایی نشد. در حوزه نظامی هم دی ماه سال گذشته نشریه فوربس در گزارشی نوشت که ایران ممکن است در آینده‌‌‌ای نزدیک به خرید جت‌‌‌های جنگنده سوخو-۳۵ روسیه اقدام کند. بنابراین گزارش فوربس، ایران و روسیه قرار است توافقی به ارزش ۱۰ ‌میلیارد دلار امضا کنند که طبق این‌‌‌ توافق روسیه ۲۴ فروند جت Su-35SE و دو سامانه ضدموشکی پیشرفته S-400 و یک ماهواره نظامی در اختیار ایران خواهد گذاشت. به تازگی هم که صحبت‌هایی از تمایل روسیه برای خرید پهپادهای ایرانی مطرح شده است.

سرانجام تفاهم نامه‌های جدید چه می‌شود؟

همان طور که خواندید، در سال‌های گذشته هم شاهد امضای تعداد زیادی تفاهم نامه بین دو کشور بوده ایم که در نهایت بخش عمده ای  از آن به قرارداد منجر نشده است و این سوال به وجود می‌آید که آیا این روند همچنان ادامه دارد؟ با این حال با توجه به تحولات اخیر جنگ اوکراین و نیاز بیشتر طرف روسی به همکاری به نظر می‌رسد عزم دو کشور برای روابط استراتژیک و همکاری‌های اقتصادی بیشتر از گذشته است. تحلیل گران بر این باورند که با توجه به سیاست نگاه به شرق و همسایه محوری دولت سیزدهم و همچنین شرایط جدید روسیه به واسطه تحریم‌های غربی و اراده این کشور برای گسترش همکاری با ایران و چین دورنمای امیدوار کننده تری برای عملیاتی شدن این تفاهم‌ها وجود دارد.