آیا برجام طی روزهای آتی احیا می شود؟

مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در آخرین مواضع خود، نگاه خوشبینانه ای نسبت به احیای توافق هسته ای با ایران داشته و پاسخ هر دو طرف( ایران و آمریکا) نسبت به پیشنهادات برجامی اروپا را منطقی دانسته است. بورل گفته است که پس از دریافت «پاسخ‌های منطقی» جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا به پیش‌نویس ارائه شده از سوی اتحادیه اروپا به‌منظور احیای برجام، امیدوار است که توافق هسته‌ای «در روزهای پیش‌رو» احیا شود.

به‌گفته مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، پیشنهاد ارائه شده از سوی او حاوی توافقی است که همزمان هم به نگرانی‌های ایالات متحده آمریکا پاسخ می‌دهد و هم به نگرانی‌های جمهوری اسلامی ایران. برخی گزارش‌های منتشر شده در هفته‌های اخیر نشان می‌دهد که توقف تحقیقات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره ابعاد نظامی برنامه هسته‌ای تهران، یکی از مهمترین تضمین‌هایی باشد که  ایران در پی رسیدن به آن است؛ خواسته‌ای که طرف‌های غربی مذاکرات وین می‌گویند در چارچوب توافق برجام نمی‌گنجد و مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز مدعی عدم پذیرش آن شده است! با این حال بر همگان مشخص است که رافائل گروسی اساسا نگاه و رویکردی حقوقی و فنی نسبت به مسئله برجام و موارد ادعایی ندارد و در سطح کلان و خرد، متغیری وابسته به تصمیمات اتخاذ شده از سوی واشنگتن و تروییکای اروپایی می باشد. 

در هر حال، سوال اصلی اینجاست که آیا برجام واقعا طی روزهای آتی احیا می شود؟ پاسخ این سوال در گروی پاسخ منطقی آمریکا و تروییکای اروپایی در خصوص مطالبات پادمانی و اعتباری ایران است. در این میان ، نمی توان نسبت به ماجرا نگاهی کمی  و عددی داشت! به عبارت بهتر، نمی توان اختلافات باقیمانده میان تهران و واشنگتن را به مانند معادله ای ریاضی و بر اساس تجمیع نقاط اختلافی و حد وسط گیری آنها صورت داد! در این میان مطالباتی از سوی تهران وجود دارد که عدم تحقق آنها منجر به "دفرمه شدن برجام" و متعاقبا از بین رفتن ماهیت عملیاتی رفع تحریمهای برجامی خواهد شد. 

اگر جوزف بورل در پاسخ آمریکا نشانه ای از عقب نشینی در قبال اصرار چند ماهه این کشور مبنی بر اختلافات تهران-آژانس و ارائه تضمینهای اعتباری دقیق به شرکتهای خارجی سرمایه گذار در ایران مشاهده کرده است،می توان نسبت به احیای توافق هسته ای طی روزهای آتی امیدوار بود.«افزایش تعداد تحریم‌های رفع شده» در صورتی معنا پیدا می‌کند که به تابعی از « رفع عملیاتی تحریم‌ها» تبدیل شود. به عبارت بهتر، در خصوص «رفع عملیاتی تضمین‌ها» اعداد و کمیت‌ها اصالتی نداشته و آنچه موضوعیت دارد، چابکی و عملیاتی شدن رفع تحریم‌هاست. مقامات اروپایی خود نیز به‌خوبی می‌دانند که «هندسه تحریم‌ها» را باید با «رفع سیستماتیک تحریم‌ها» از بین برد نه با  ظاهرسازی از طریق افزایش کمی  تعداد تحریم‌های رفع شده! این قاعده در خصوص تحریم‌های غیرهسته‌ای وضع‌شده علیه سپاه پاسداران و دیگر نهادها و ارگان‌ها و افراد  بیشتر صدق می‌کند. آنچه در اینجا اصالت دارد، «برچسب تحریم‌ها» نیست، بلکه میزان اثرگذاری آن‌ها در «رفع عملیاتی تحریم‌های برجامی» است. بر همین اساس، اگر هر تحریمی که پس از خروج دولت ترامپ از برجام وضع‌شده،  مغایر با ماده ۲۹ توافق هسته‌ای بوده و  در پروسه رفع عملیاتی تحریم‌های برجامی خلل ایجاد کند، باید از بین برود.

ازسوی دیگر، بورل به وضوح می داند که لازم است آژانس بین المللی انرژی اتمی در خصوص حل و فصل( به معنای مختومه کردن) پرونده های هسته ای ایران نقش اساسی و مهمی ایفا کند. اگر آژانس مختومه شدن پرونده موسوم به« موارد ادعایی» را اعلام نکند و آن را به استمرار تحقیقات ( پس از احیای توافق هسته‌ای ) موکول کند، می‌تواند به بهانه بازتفسیر برخی مفاد و بندها ازجمله بند T ضمیمه یک برجام ، تقاضای دسترسی نامحدود به مکان‌های موردادعا یا حتی مکان‌های دیگر را اعلام کند. به عبارت بهتر، «مفتوح ماندن موارد ادعایی» ، بهانه‌گیری‌های آژانس جهت بازتفسیر برخی موارد مطرح‌شده در ضمیمه یک برجام را بیشتر خواهد کرد.   بدیهی است که در آن زمان، به‌واسطه احیای توافق هسته‌ای ،دیگر نمی‌توان به‌مانند برهه کنونی بازی سیاسی آژانس را مهار کرد. اگرچه ایران تحفظ قوی خود را نسبت به تفاسیر خودسرانه آژانس در قبال مسئله بازرسی‌ها به ثبت رسانده است اما تا زمانی که آژانس وفق سوابق مذاکرات منتهی به مختومه شدن پرونده PMD ، موارد ادعایی را مختومه اعلام نکند، زمینه برای استمرار بازی‌های سیاسی آن پس از احیای توافق هسته‌ای فراهم خواهد بود.