خط قرمز ایران در جغرافیای قفقاز

درگیری در مرزهای همسایگان شمالی ایران، با توجه به حساسیت منطقه و آتش‌بیاران فرامنطقه‌ای آن اهمیت مضاعف می‌یابد و جمهوری اسلامی ایران با دو استراتژی در مواجهه با این بحران، نقش‌آفرینی می‌کند.

در قفقاز جنوبی چه خبر است؟

پاییز سال ۲۰۲۰ میلادی (۱۳۹۹ شمسی)، دور جدید مناقشه‌ای قدیمی میان دو جمهوری تازه استقلال یافته از شوروی سابق؛ جمهوری آذربایجان و ارمنستان، در حالی آغاز شد که باکو برای تصرف مناطق قره‌باغ مصمم‌تر از همیشه بود. جنگ میان جمهوری آذربایجان با همسایه غربی خود پس از ۴۴ روز و با تصرف بخش‌هایی از منطقه مورد مناقشه قره‌باغ و ۷ منطقه‌ اطراف آن را که تحت کنترل ارمنستان بود، با میانجیگری روسیه به پایان رسید. در جریان این جنگ شش هفته‌ای نزدیک به ۶۵۰۰ نفر کشته شدند. بر اساس توافق آتش‌بس، روسیه قریب به دو هزار نیروی صلح بان روسی را جهت نظارت بر آتش بس در منطقه مذکور مستقر کرده است».

ریشه این درگیری‌ها «قره‌باغ» است، سرزمینی با جمعیت ارمنی نشین اما متعلق به جمهوری آذربایجان که از دهه ۱۹۹۰، منشا درگیری‌های بین دو کشور بوده است. باکو در چند برهه زمانی برای بازپس‌گیری این منطقه از تسلط ایروان تلاش کرد که جدی‌ترین و موفق‌ترین آن پاییز ۲۰۲۰ بود. پس از این تاریخ و امضای توافق آتش‌بس بین طرفین در مسکو، در مقاطعی درگیری‌هایی کوتاه مدتی بین دو طرف در مرزها رخ داد که در شهریور و مهر سال جاری این درگیری چند روز ادامه یافت و منجر به کشته شدن،۲۰۰ نفر از طرفین شد.

تنش نظامی باکو-ایروان، آتش‌بیاران خارجی هم دارد، «نانسی پلوسی» رئیس مجلس نمایندگان آمریکا شهریور ماه و در سفر به ایروان، از حمله جمهوری آذربایجان به ارمنستان، انتقاد کرد و این در حالی است که کاخ سفید از متحدان اصلی باکو و از محرکان اصلی درگیری و ایجاد دالان «زنگه‌زور» است. دالانی که مهمترین انگیزه احداث آن فشار به تهران است، چون این دالان راه ارتباطی ایران با ارمنستان و به تبع آن اروپا را مسدود می‌کند. در این درگیری‌ها حمایت ترکیه از جمهوری آذربایجان، هم تنش‌آفرین بوده است.  

استراتژی‌های ایران در مواجهه با تحولات قفقاز جنوبی

اقتدار و دیپلماسی، دو استراتژی توأمان جمهوری اسلامی ایران در برخورد با تحولات قفقاز جنوبی است. استراتژی نخست در رزمایش اقتدار ارس نمود یافت و استراتژی دوم در سفر دیپلماتیک وزیر امور خارجه به ارمنستان و افتتاح هوشمندانه سرکنسول‌گری جمهوری اسلامی در استان سیونیک، نشان داده شد.

رزمایش بزرگ اقتدار نیروی زمینی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از ۲۵ مهر ماه در منطقه عمومی ارس واقع در شمال استان های آذربایجان‌شرقی و اردبیل آغاز شد؛ رزمایشی که هم به سبب زمان و هم نحوه برگزاری از اهمیت بالایی برخوردار است. در این رزمایش برای نخستین بار جمهوری اسلامی توانست روی رودخانه مرزی ارس، پل شناور ایجاد و انتقال سلاح و ادوات نظامی را به آن سوی رودخانه تمرین کند. موشک‌های نقطه‌زن فتح ۳۶۰ با دوربرد ۱۲۰ کیلومتر هم از دیگر سلاح‌های نظامی است که در آزمون این رزمایش سربلند  بیرون آمد. عملیات هلی‌برن چتربازی، عملیات تاخت شبانه، عملیات رزمی بالگردها، عملیات پهپادهای رزمی و انتحاری و همچنین احداث پل بر روی رودخانه ارس، تصرف و کنترل جاده‌های مواصلاتی و تصرف ارتفاعات و تخریب هجومی از بخش‌های مختلف این رزمایش بود که روز چهارشنبه ۲۷ مهرماه پایان یافت.

اقتدار و دیپلماسی، دو استراتژی توأمان جمهوری اسلامی ایران در برخورد با تحولات قفقاز جنوبی است. استراتژی نخست در رزمایش اقتدار ارس نمود یافت و استراتژی دوم در سفر دیپلماتیک وزیر امور خارجه به ارمنستان و افتتاح هوشمندانه سرکنسول‌گری جمهوری اسلامی در استان سیونیک، نشان داده شد.

پیام روشن این رزمایش هم به کشورهای قفقاز جنوبی و هم به کشورهایی که هزاران فرسنگ با این منطقه فاصله دارند، این است که جمهوری اسلامی اسیر سناریوهای فشار رژیم صهیونیستی در منطقه نشده و در حراست از خطوط مرزی خود مسامحه‌ نخواهد کرد.

استراتژی دوم، راه دیپلماسی است که جمهوری اسلامی همواره آن را نسخه شفابخش بحران‌های منطقه، از جمله بحران قفقاز می‌داند. سفر وزیر امورخارجه ایران به ارمنستان نشان مشهود این استراتژی در روزهای حساس کنونی است.

«حسین امیرعبداللهیان» روز پنجشنبه - ۲۸ مهر - در صدر هیأت عالی‌رتبه سیاسی، وارد ایروان، پایتخت ارمنستان شد و مورد استقبال مقامات این کشور قرار گرفت. امیرعبداللهیان در نشست‌های خود با مقامات ارمنستان، سه محور سیاست ایران در این بحران را مورد اشاره قرار داد. محورهایی که مواضع جمهوری اسلامی در مناقشه ایروان-باکو است.

الف) مرزهای منطقه خط قرمز جمهوری اسلامی است: این اصل، از همان نخستین روز آغاز جنگ جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان، مورد تصریح جمهوری اسلامی ایران بوده و در مقطع کنونی هم با افزایش تنش‌ها و برخی سناریوپردازی‌های فرامنطقه‌ای بار دیگر مورد تاکید مقامات عالی‌رتبه جمهوری اسلامی قرار گرفته است.

رهبر معظم انقلاب، ۲۸ تیرماه سال جاری در دیدار با «رجب طیب اردوغان» رئیس‌جمهور ترکیه تصریح کردند: «اگر سیاستی مبنی بر مسدود کردن مرز ایران و ارمنستان وجود داشته باشد، جمهوری اسلامی با آن مخالفت خواهد کرد چرا که این مرز یک راه ارتباطی چند هزار ساله است».

آیت الله «سید ابراهیم رئیسی» هم ۲۶ شهریور ماه سال جاری، در حاشیه بیست و دومین اجلاس سازمان همکاری شانگهای و در دیدار با اردوغان ضمن اشاره به تحولات قفقاز، ضمن تبیین سیاست راهبردی جمهوری اسلامی ایران مبنی بر استقبال از آزادی خاک قره باغ و آمادگی برای بازسازی آن، هرگونه تغییر در مرزهای بین‌المللی و تاریخی و ژئوپلتیک منطقه را غیرقابل قبول خواند.

رئیس جمهور همچنین ۲۱ مهرماه و در حاشیه کنفرانس تعامل و اقدامات اعتمادسازی آسیا (سیکا) با «الهام علی‌اف» رئیس‌جمهوری آذربایجان هم اعلام کرد که ایران هیچ تغییری را در مرزهای خود و مرزهای کشورهای منطقه نخواهد پذیرفت و با هرگونه تغییر در این زمینه مقابله خواهد کرد.

سردار «محمد باقری» رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ۳۱ شهریور  درباره درگیری‌های کشورهای ارمنستان و جمهوری آذربایجان گفت: ما همانگونه که بارها اعلام کرده‌ایم تغییرات در مرزهای کشورهای منطقه را تحمل نخواهیم کرد و به کشورهای آذربایجان و ارمنستان توصیه داریم مشکلات خود را از طریق گفتگو حل کنند و تغییر مرزها با جنگ را بر نمی‌تابیم و ساکت نمی‌نشینیم».

امیرعبداللهیان هم شهریور امسال، در حاشیه هفتاد و هفتمین نشست مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک و در دیدار با همتای ارمنی خود موضع تهران را درباره آخرین تحولات قفقاز، عدم‌ پذیرش هرگونه تغییر در مرزها و ژئپلتیک منطقه خواند و افزود: جمهوری اسلامی ایران قویا معتقد است که اختلافات کشورها باید از طریق مذاکره و گفتگوی سیاسی درون منطقه حل و فصل شود.

همزمان با افزایش گمانه‌زنی‌ها درباره ایجاد دالانی که در عمل، تمامیت ارضی ارمنستان را خدشه‌دار می‌کند، رئیس‌جمهور و وزیر امور خارجه ایران هم در تماس‌ها متوالی با مقامات ایروان و باکو، نسبت به هرگونه تغییر مرزها به بهانه‌های موهوم هشدار دادند.

ب) جمهوری اسلامی بر اصل ثبات همسایگان تاکید دارد: دکترین سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، به ویژه در دولت سیزدهم، اصل همسایگی بوده است و بر مبنای این اصل، ثبات در مرزها و کشورهای همسایه خود را، ثبات خود می‌داند و در راستای ایجاد و تثبیت آن تلاش می‌کند.

موضوعی که امیرعبداللهیان در دیدار با «آرارات میرزویان» همتای ارمنی خود مورد اشاره قرار داده و تصریح کرده است که امنیت ارمنستان، امنیت منطقه است. افتتاح سرکنسولگری در یکی از حساس‌ترین استان‌های ارمنستان یعنی سیونیک که کانون عبور دالان «زنگه‌زور» است، نشان‌دهنده هوشیاری جمهوری اسلامی در مقطع کنونی از یک سو و از سوی دیگر حمایت از همسایه شمالی در هجوم نقشه‌هایی است که تمامیت ارضی آن را تهدید می‌کند.

دالان زنگه‌زور چه در راستای بلندپروازی‌های روسای جمهور ترک منطقه باشد و چه طرحی برای فشار به ایران از سوی آمریکا و رژیم صهیونیستی یا حتی در مسیر احیای جاده ابریشم، جمهوری اسلامی ایران اجازه این تغییر مرز را نخواهد داد.

احداث دالان موهوم زنگه‌زور، مرز مشترک ایران و جمهوری ارمنستان را قطع کرده و ایران را برای ارتباط با اروپا، نیازمند کشورهای دیگری چون ترکیه می‌کند که تهران به هیچ عنوان زیربار این تغییر مرزها و دالان‌های موهوم نخواهد رفت.

دالان زنگه‌زور چه در راستای بلندپروازی‌های روسای جمهور ترک منطقه باشد و چه طرحی برای فشار به ایران از سوی آمریکا و رژیم صهیونیستی یا حتی در مسیر احیای جاده ابریشم، جمهوری اسلامی ایران اجازه این تغییر مرز را نخواهد داد.

پ)آتش‌افروزان فرامنطقه‌ای قفقاز: دخالت‌های فرامنطقه‌ای در منطقه غرب آسیا و خاورمیانه، گرچه موضوع تازه‌ای نیست اما تحولات قفقاز جنوبی و بازیگران این تحولات، ضرورت توجه به این دخالت‌ها را پررنگ‌تر می‌سازد. نزدیک به یک دهه است که رژیم صهیونیستی، سناریویی را به منظور نفوذ و حضور در کشورهای همسایه جمهوری اسلامی طراحی کرده و نام‌های متفاوتی چون توافق ابراهیم برآن نهاده است.

حضور گسترده در باکو به عنوان همسایه شمال غربی ایران را هم می‌توان در راستای این سناریو ارزیابی کرد. تحریک باکو علیه ایران، گرچه هدف تل آویو بود و موشک‌پراکنی‌های تابستان سال گذشته نشانه‌ای از این تحریک است اما هوشیاری جمهوری اسلامی ایران این تحرکات را ناکام گذاشت.  این دخالت‌ها پایان نخواهد یافت مگر آنکه دولت جمهوری آذربایجان، به توطئه رژیم صهیونیستی آگاه شده و در مسیر خنثی‌سازی آن گام بردارد.