پاسخ به یک توهم بزرگ؛ آیا کوروش کبیر وجود نداشته است؟

پایگاه خبری تحلیلی نامه نیوز (namehnews.com) :

خبر فوری نوشت: کوروش کبیر بزرگترین پادشاه ایران باستان است. شاید امروز هیچکس در این گزاره شک نداشته باشد. با این حال، بررسی تاریخ ایران نشان می دهد که شهرت این پادشاه بزرگ در بین ایرانیان آرام آرام زیاد شده است. در واقع، پس از پایان دوران ایران باستان و حمله اعراب، آوازه کوروش کبیر کم کم رو به فراموشی می گذارد تا جایی که تنها بعد از دوران مشروطه و با ترجمه سنگ نوشته های میخی و کاوش باستان شناسان و آشنایی ایرانیان با مورخانی چون هرودوت مجددا نام خود را در میان ایرانیان بلند آوازه می کند.

کم فروغ بودن نام کوروش در میان آثار تاریخی و ادبی فارسی باعث شده برخی گمان داشته باشند که اصولا پادشاهی به نام کوروش وجود نداشته است که این سخن نسنجیده و نادرست است. نام کوروش کبیر اگرچه در دورانی در میان ایرانیان شناخته شده نبود اما بیشتر اقوام مهم خاورمیانه و اروپا او را می شناختند. اروپایی ها به خاطر تاریخ هرودوت که بخشی از آن به زندگی کوروش می پردازد با نام این پادشاه ایرانی آشنا بودند. بابلی ها و اقوام سامی بین النهرین به علت نوشته های کاهنان معابد مردوک او را می شناختند. یهودیان و مسیحیان هم به علت پرداختن کتاب مقدس (عهد قدیم) به کوروش و محبت هایش به یهودیان با نام و آوازه او آشنا بودند. بنابراین، می توان گفت تقریبا بیشتر اقوام با شاه بزرگ ایران و هخامنشیان آشنا بودند و به همین دلیل، شکی نیست که او وجود داشته است. تنها مساله این است که چرا در آثار ادبی و تاریخی فارسی نامی از او نیست؟

نام کوروش در آثار تاریخی نیامده است؟

به نظر می رسد این گفته که نام کوروش در آثار تاریخی فارسی و عربی نیامده، درست نباشد. اگرچه نام کوروش به اندازه اردشیر بابکان، خسرو انوشیروان، خسرو پرویز و شاپور در آثار ادبی و تاریخی نیامده اما چنین نیست که نام او به هیچ وجه در اسناد تاریخی و آثار علمی ذکر نشده باشد.

 در تاریخ طبری که یکی از کهن ترین تواریخ اسلامی است، نام کوروش آمده است. در جلد دوم (صفحه 452) این کتاب آمده است که کوروش بنی اسرائیل را از اسارت شاه بابل نجات داد و به بیت المقدس بازگرداند. به جز طبری، مسعودی نیز از کوروش نام برده است. همچنین، ابوریحان بیرونی در «اثار الباقیه» از کوروش یاد می کند. او معتقد است کوروش همان کیخسرو است که در شاهنامه نام او به عنوان یکی از پادشاهان کیانی ذکر شده است. برخی مورخان دیگر اما معتقدند که کوروش نه کیخسرو بلکه بهمن، پادشاه بلندآوازه کیانیان و فرزند اسفندیار است. حمزه اصفهانی یکی از این مورخان است که چنین نظری دارد.

دکتر نجف زاده اتابکی فهرستی از منابع ایرانی و اسلامی را که در آنها از کوروش بزرگ یاد شده، آماده کرده است. این فهرست بدین شرح است:

طبری، تاریخ طبری، جلد ۱، ص ۴۰۷، ۳۸۶ و…: کیرش

ابوریحان بیرونی، آثارالباقیه، ج ۱، ص ۱۵۲، ۱۳۰: کورش

بلعمی، تکلمه و ترجمه تاریخ طبری، ج ۱، ص ۶۵۶، ۶۷۷، ۶۴۸: کیرش، کورش، کورش احشویرش

مسعودی، مروج الذهب، ص ۹۹: کورس

حمزه اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض، ص ۳۲: کیرس

یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج ۱، ص ۱۰۱: کورس

ابن خلدون، اخبار فی الایام العرب، ج ۲، ص ۱۰۸: کورش و کیرش

ابن عبری، تاریخ مختصر الدول، ص ۳۶: کورش فارسی

ابن مسمویه، تجارب الامم، صص ۸۰-۸۱: کورش

ابن بلخی، فارسنامه، ص ۵۳: کیرش

ابن اثیر، تاریخ الکامل، ج ۱، ص ۱۱۵ و… : کیرش

حمدالله مستوفی، نزهت القلوب، ص ۱۷: کوشک

حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، ص ۹۸: کوروش

خواند میر، تاریخ حبیب السیر، ج ۱، ص ۱۳۶، ۱۹۹: کورش

میر خواند، روضه الصفا، ج ۱، ص ۸۷: کورش

زرکوب شیرازی، شیرازنامه، ص ۶۷: کورش

سراج، طبقات ناصری، ج ۱، ص ۴۱: کیرش

عبدالطیف قزوینی، لب التواریخ، ص ۴۱: کورش

چرا نام کوروش در ادبیات کهن فارسی برجسته نیست؟

اگرچه مشخص شد نام کوروش کبیر در آثار تاریخی فارسی و عربی آمده است اما چرا نام این پادشاه بزرگ مانند نام انوشیروان و خسرو پرویز یا حتی  داریوش بلندآوازه نیست و در آثار مهم حماسی مانند شاهنامه نیامده است؟ به نظر می رسد علت را باید در «شیفت زبانی» ایرانیان بعد از حمله اعراب بدانیم. بیشتر آثار تاریخی و دینی ایرانیان باستان به زبان هایی مانند فارسی پهلوی، اوستایی یا زبان هایی مانند سغدی نوشته شده بود. با این حال، بعد از ورود اسلام به ایران، نه این زبان ها بلکه زبان فارسی دری که زبان مردم شرق ایران بود به زبان رسمی ایرانیان بدل گشت. همه ساکنان خراسان بزرگ با آثار دینی و تاریخی پهلوی و سغدی آشنایی نداشتند و قادر به خواندن متون این زبان ها هم نبودند به همین علت، آنها از بخشی از تاریخ ایران و پادشاهانمان غافل شدند. دقیقا به همین دلیل است که در شاهنامه برخی نام ها اشتباه آمده و حکیم طوس از برخی پادشاهان بزرگ هخامنشی غافل است و یا نام آنها را به اشتباه به کار می برد.

این نقصان در بیشتر آثار ادبی فارسی وجود دارد. سعدی، نظامی و حافظ با نام کوروش آشنا نبودند و یا شاید او را از طریق نام های شاهنامه همانند بهمن و کیخسرو می شناختند. بعد از آغاز عصر قاجار و آشنایی ایرانیان با کاوش های باستان شناسان و آغاز رنسانس ترجمه است که ایرانیان مجددا با کوروش آشنا می شوند. حسینقلی میرزا سالور عمادالسلطنه یکی از دانشمندان و سیاستمداران قاجاری است که با آثار مورخان یونانی من جمله هرودوت و گزنفون آشنا شده و برای اولین بار در عصر جدید نام کوروش را به صورت «سیروس» به کار می برد.

 با آشنایی بیشتر روشنفکران مشروطه با ایران باستان و افزایش حس باستان گرایی در انتهای  دوران قاجار و ابتدای عصر پهلوی است که نام کوروش بیش از گذشته به کار می رود و آرام ارام تبدیل به یک اسطوره می گردد.