صلح ایران و عربستان؛ صلحی سازنده اما ناپایدار | آرامش خاورمیانه طولانی خواهد بود؟

خبر فوری نوشت: بر اساس گزارش ها، به زودی جنگ یمن به پایان می رسد. عبدالعزیز البکیر، وزیر مشاور و یکی از اعضای دولت یمن وابسته به جنبش انصار الله اعلام کرد که امارات هیات خود را برای آغاز گفتگوی مستقیم با صنعاء به منظور برقراری صلح آماده کرده است. البکیر در توییتی نوشت: جنگی که عربستان علیه یمن هدایت می‌ کرد پایان یافت و در مورد مسائل انسانی و تحویل حقوق توافق شد و در آینده نزدیک از تمدید آتش بس خبر داده خواهد شد. همچنین، طی دو روز گذشته اخباری مبنی بر عادی سازی روابط ایران و مصر که از بعد انقلاب تاکنون روابط تیره ای داشتند و همچنین، بهبود روابط تهران و ابوظبی منتشر شد. همه این اخبار نشان از این دارد که قرار است تغییراتی در معادلات منطقه رخ دهد. البته همه این تغییرات منوط بر این است که ایران و عربستان در مسیر صلح پایداری به خرج داده و عزم راسخی برای حل منازعات و اختلافات داشته باشند.

مروری بر تاریخ اختلافات ایران و عربستان/ چگونه یک گره ساده کور شد؟

بعد از انقلاب اسلامی ایران در سال 1357، روابط ایران و کشورهای عربی تغییر کرد. اعراب حاشیه خلیج فارس که متحد آمریکا بوده و از طرفی از وهابیتی دفاع می کردند که ذاتا با مذهب شیعه منازعه دارد، به سرعت در مقابل ایران قرار گرفتند. جنگ صدام حسین با ایران نیز به دشمنی آنان با ایران کمک کرد. اعراب خلیج فارس از صدام حمایت کردند و همین امر باعث شد روابط تهران با این کشورها بدتر شود. از طرف دیگر، مسائل مربوط به فرار شاه به مصر باعث ایجاد تنش بین تهران و قاهره شد. همزمان، نفوذ عربستان سعودی بر روی کشورهایی مانند اردن، کویت، مراکش و... باعث تیره شدن روابط این کشورها با ایران گردید.

از طرف دیگر، ایران از طریق حمایت از گروه های مقاومت در فلسطین و لبنان و همچنین، ایجاد روابط خوب با حکومت حافظ اسد در سوریه و همچنین، معمر قزافی در لیبی توانست چند متحد جدی در منطقه برای خود دست و پا کند و همزمان رابطه این کشورها با عربستان را تغییر دهد.

بعد از پایان جنگ تحمیلی و روی کار آمدن دولت هاشمی رفسنجانی، روابط ایران و عربستان کمی تغییر کرد. مقداری از منازعات دو جانبه کم شد و همین امر باعث شد روابط ایران با کشورهای عربی خلیج فارس از جمله قطر، امارات، کویت، اردن و ... بهبود یابد.

این روابط نیمه پایدار تا اواخر دهه 80 و ابتدای دهه 90 ادامه داشت. از آن زمان به بعد چند اتفاق روی داد که باعث بدتر شدن روابط ایران و عربستان گردید. نزدیکی بیشتر عربستان به آمریکا، سقوط رژیم صدام و نفوذ ایران در عراق، آغاز جنگ داخلی سوریه و حمایت ایران از بشار اسد و حمایت شدید عربستان از مخالفان او، شدت گرفتن مساله هسته ای ایران و در آخر، انقلاب در یمن و استعفای منصور هادی و به قدرت رسیدن گروه شیعه انصار الله و حمله ائتلاف عربی به رهبری عربستان به صنعاء همگی از جمله عواملی بودند که روابط ایران و عربستان را تیره کردند.

تیره شدن روابط ایران و عربستان باعث تیره شدن روابط ایران با امارات متحده عربی، اردن، مراکش و چند کشور دیگر شد. از طرف دیگر، روابط سوریه بشار اسد با عربستان نیز به وخامت گرایید. کشورهایی مانند عراق و عمان نیز معمولا سعی در وساطت بین دو کشور داشتند و تلاش می کردند به اصطلاح، به طرف یکی از دو جبهه غش نکنند.

با آغاز ریاست جمهوری ترامپ در آمریکا اختلافات تهران و ریاض تشدید شد. روابط خوب ترامپ و بن سلمان و دشمنی آمریکا با ایران باعث شد، ایران و عربستان تا آستانه جنگ مستقیم نیز پیش بروند. جنگ شدید در یمن، بمباران آرامکو، تنش دیپلماتیک در سطح سازمان ملل، فاجعه منا و شهادت چند صد ایرانی در مکه، شهادت شیخ نمر روحانی شیعه در عربستان و حمله به کنسولگری سعودی در تهران همگی از نمونه های وخیم شدن روابط دوجانبه تهران و ریاض بودند. این مورد آخر تیر خلاص را به روابط سیاسی دو کشور زد و باعث تعطیل شدن کنسولگری عربستان در ایران و قطع کامل روابط گردید. بعد از این اتفاق، منطقه بیش از گذشته دو دسته شد و تلاش کشورهایی مانند عمان و عراق هم جهت واسطه‌گری بی‌ثمر ماند.

صلحی سازنده اما ناپایدار/ آرامش خاورمیانه طولانی خواهد بود؟

حالا با توافق ایران و عربستان احتمالا معادلات منطقه ای تغییر خواهد کرد. روابط ایران با قطر که متحد عربستان است، مدتی است که بسیار خوب شده است. از طرف دیگر، بشار اسد قدرت خود را مستحکم کرده و به نظر می رسد عربستان نیز این مساله را پذیرفته و حاضر شده مجددا سوریه را به اتحادیه عرب بازگرداند. از آن سو، بهبود روابط ایران و عربستان می تواند روابط ایران را با کویت، پادشاهی اردن، مراکش، مصر و چند کشور عربی آفریقایی بهتر کند. با پایان جنگ یمن نیز، احتمالا منطقه مجددا یکپارچه شده و از حالت دودستگی خارج شود.

با این حال، برخی صاحبنظران از پایدار بودن  صلح ایران و عربستان مطمئن نیستند. عربستان به اسرائیل نزدیک است و اگر ترس از برخی شیوخ مذهبی نبود، بن سلمان تاکنون عادی سازی روابط با اسرائیل را اعلام می کرد. از طرف دیگر، اختلاف ایران و اسرائیل هر لحظه بیشتر می شود. اگر عربستان به نفع اسرائیل قدمی بردارد احتمالا صلح دو طرف متزلزل می‌شود. از طرف دیگر، عربستان همواره روی مساله هسته ای ایران حساس بوده است. افزایش غنی سازی اورانیوم ایران، نابودی قطعی برجام و صدور قطعنامه علیه ایران می تواند به تحریک عربستان و به هم زدن صلح بینجامد. در کنار این دو مساله، باید به مسائلی همچون نفوذ در برخی کشورها مانند عراق و لبنان، اختلافات مذهبی شدید، اختلافات سیاسی و استراتژیک و به خصوص عدم ثبات سیاسی در یمن نیز اشاره کرد. همه اینها نشان می دهند که پایدار ماندن صلح ایران و عربستان نیازمند هوشیاری است.