شانسی دوباره برای احیای روابط ایران و کشورهای حاشیه خلیج فارس

موسسه مطالعات خاورمیانه با انتشار یادداشتی مدعی شد: ایران احتمالا تنها کشوری است که امارات متحده عربی می تواند آن را «دشمن» خطاب کند. این دو کشور بر سر جزایر سه گانه - ابوموسی و تنب بزرگ و کوچک با یکدیگر اختلاف دارند. امارات ادعا می کند که سه جزیره بخشی از این کشور است. با این حال، لایه های دیگری در رابطه امارات و ایران وجود دارد که با اهمیت است؛ لایه هایی که مفاهیمی چون عمل گرایی سیاسی یا مصون سازی به تنهایی نمی توانند آن را تبیین کنند.

رویارویی ایران و امارات محتمل است؟

روح سیاسی حاکم بر منطقه خلیج فارس درگیر تنش های کم تری شده است. در باب امارات متحده عربی و ایران، بخشی از ارتباطات میان دو بازیگر می تواند به تسریع روند کاهش تنش کمک کرده و آن را تسریع کند. نتیجه نه تنها برای امارات و ایران، بلکه برای ایالات متحده نیز با توجه به تلاش های طولانی مدت این کشور برای شکل دادن به سیاست های ایران، باید مورد توجه باشد.

مناقشات ارضی یکی از دلایل اصلی درگیری در طول تاریخ بوده است و امروزه در مرکز جنگ در اوکراین و تنش ها و نظامی شدن دریای چین جنوبی قرار دارد. از دیدگاه امارات متحده عربی، در اختیار داشتن این جزایر سه گانه توسط ایران می تواند منبع درگیری مشابه درگیری های لبنان و اسرائیل بر سر منطقه مورد مناقشه «مزارع شبعا» در جنوب لبنان باشد.

ابوظبی تجارت با ایران را قربانی می کند؟

اگر به بودجه دفاعی امارات نگاهی بیندازیم، کاملا واضح است که ایران یک نگرانی بزرگ است. بودجه دفاعی امارات در سال 2023 مبلغی بالغ بر 23.2 میلیارد دلار برآورد شد، این یعنی ابوظبی سومن هزینه کننده بزرگ منطقه است. بخش بزرگی از بودجه تعریف شده امارات به پدافند هوایی اختصاص دارد. امارات متحده عربی سامانه دفاعی منطقه ای دفاعی تاد و MIM-104 Patriot PAC-3 را به همراه موشک میان برد پانتسیر-S1 ساخت روسیه در اختیار دارد. این کشوراخیرا نیز قراردادی 3.5 میلیارد دلاری برای دریافت سامانه های دفاع هوایی II KM-SAM ساخت کره جنوبی امضا کرده است. تمام این سرمایه گذاری های دفاع هوایی برای یک هدف انجام می شود: بازدارندگی ایران و متحدان منطقه ای این بازیگر است.

ایران به عنوان یک تهدید احتمالی محسوب می شود، اما این تمام ماجرا نیست. امارات متحده عربی از منظر دیگری یعنی «برنامه ارتباطی جهانی» و با لحاظ کردن چهار گزاره اتصال - تجارت، مردم، پول و اطلاعات - ارتباط تجاری، ایران را رصد می کند.ابوظبی حتی زمانی که روابط دیپلماتیک و امنیتی اش با تهران تیره بود، روابط تجاری و مردمی خود را با ایران حفظ کرد. در واقع، امارات بزرگترین شریک تجاری ایران در بازه زمانی 21 مارس 2022 تا ژانویه بوده است.از طرفی دیگر و در حوزه جامعه شناسی امروز حدود 480000 ایرانی در امارات زندگی می کنند که معادل 4.76 درصد از کل جمعیت است. در مقایسه، مصری ها حدود 4.23 درصد از جمعیت امارات را تشکیل می دهند.

گردشگری نیز شاخص دیگری است. دو کشور اخیراً توافق کردند که پروازهای امارات به ایران را به 215 پرواز در هفته افزایش دهند.در همین حال، با وجود اینکه امارات متحده عربی در اجرای تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران با واشنگتن همکاری می کند اما همچنان به حمایت از انتقال پول غیرتحریمی به ایران ادامه می‌دهد که ذیل آن می توان به فعالیت دو بانک بزرگ ایرانی در امارات متحده عربی، بانک ملی ایران و بانک صادرات ایران، و همچنین اجازه دادن به شرکت‌های صرافی برای انجام معاملات غیرتجاری، از جمله حواله‌های ایرانی توسط جامعه ایرانی مقیم امارات اشاره کرد.

وقتی تنش زدایی در اولویت قرار می گیرد

از آنجایی که امارات متحده عربی در سال 2021 به پنجاهمین سالگرد خود نزدیک می شد، رهبری این بازیگر بررسی آنچه که به دست آمده بود و آنچه هنوز باید انجام شود را آغاز کرد. قطب نمای جدید برای نیم قرن بعدی خود در قاب سندی موسوم به « 10 اصل برای 50 سال آینده» تعریف شد. این اصول که توسعه اقتصادی را بالاترین منافع ملی عنوان می‌کرد، مبنایی برای اجرای سیاست تنش‌زدایی بود که در چارچوبش امارات برای پایان دادن به تنش های خود با یمن، اسرائیل، ترکیه، قطر و ایران خیز برداشت.

در مورد ایران، امارات تلاش دارد تا حسن نیست خود را نشان دهد. طبیعتا چنین گزاره ای روی کاغذ  نباید سخت باشد. ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران، بارها اعلام کرده که تهران خواهان همکاری اقتصادی در قلب تعاملات با همسایگان خود در منطقه است، رویکردی که «سیاست همسایگی» نام گرفته است.اگر چنین باشد، این یک تغییر بزرگ در سیاست منطقه‌ای ایران محسوب خواهد شد. با توجه به روابط نزدیک امارات با آمریکا و تصمیم این کشور در سال 2020 برای برقراری روابط دیپلماتیک با اسرائیل، مواضع ضد آمریکایی و ضد اسرائیلی ایران، زمینه ساز پیچیدگی در روابط دو بازیگر شد اما موجب نشد تا رویکرد امارات نسبت به تهران شکل دیگری پیدا کند. با این حال ابوظبی به درستی می داند که ایران  همسایه بزرگی است که نمی توان آن را کنار گذاشت.

تحریم های ایالات محده برای ایران فرصت ساز شد

ایران هرگز روابط و سیاست خارجی امارات را زیر سوال نبرد. تهران هرچند تصمیم امارات برای عادی سازی روابطش با اسرائیل را زیر سوال برد اما این موضوع را کم اهمیت جلوه داد.مهمتر از همه، ایران از امارات متحده عربی می‌خواسته که روابط اقتصادی دوجانبه بیشتری را با تاکید ویژه بر بخش بانکی تسهیل کند. پس از آغاز کمپین «فشار حداکثری» توسط دولت ترامپ علیه ایران در سال ۲۰۱۸، حسن روحانی، رئیس‌جمهور وقت، ابتکار عملی را برای برقراری روابط نزدیک‌تر بانکی به عنوان بخشی از دستور کار خود در دومین نشست کنفرانس دولت ایران با عنوان «توسعه اقتصاد» اجرایی کرد. با این حال به دلیل تحریم‌های آمریکا، همسایگان ایران نمی‌توانستند ارز بین‌المللی به‌ویژه دلار را برای هرگونه مبادله کالایی به ایران منتقل کنند. در نتیجه، ایرانی‌ها به راه‌حل‌های جایگزین، از جمله تقویت روابط اقتصادی دوجانبه با استفاده از پول ملی، امضای موافقت‌نامه‌های تجارت آزاد و تلاش برای تقویت صادرات، که برخی از آنها برای صادرات مجدد بیشتر کالاهای ایرانی بود، متوسل شدند.

با توجه به مشکلاتی که تحریم ها ایجاد کرد، ایران فرصتی به غیر توسعه صادرات غیرنفتی خود و تمرکز بر کشورهای همسایه و منطقه نداشت. نزدیکی جغرافیایی به کشورهای همسایه هزینه ها را کاهش می دهد و انتقال ارز یا کالا را در معاملات پایاپای تسهیل می کند. علاوه بر این، هر چه روابط اقتصادی بین همسایگان نزدیک‌تر باشد، حسن نیت سیاسی بیشتری ایجاد می‌شود. از آنجایی که تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران در دولت بایدن به قوت خود باقی ماند و رهبران ایران به تلاش برای تضمین دسترسی به ارزهای ارزی ادامه دادند، نقش بانک‌های امارات متحده عربی به‌عنوان تسهیل‌کننده برای تهران مهم‌تر شد.

فرصتی برای کاهش هزینه های امنیتی  واشنگتن

سیاست تنش زدایی امارات در ارتباط با ایران نه تنها روابط تهران و ابوظبی را تحت تاثیر قرار داده، بلکه به نفع کل منطقه و همچنین منافع آمریکاست. تنش زدایی در منطقه خلیج فارس می تواند هزینه ایالات متحده برای حفظ امنیت را کاهش دهد و فرصتی ایجاد کند تا واشنگتن بر شرق آسیا و اوکراین متمرکز تر گردد. علاوه بر این کاهش سطح تنش ها احتمال ماجراجویی اسرائیل را هم کاهش خواهد داد چرا که هم ایران و هم اسرائیل با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس ارتباط بیشتری پیدا می کنند.

به نظر می رسد سیاست امارات در باب ایران بخشی از سیاست همسایگی در گستره ای کسترده برای سرمایه گذاری ججهت ثبات منطقه ای است. برای امارات متحده عربی تقویت رابطه با ایران تلاشی است برای حفظ و تقویت عرضه جهانی انرژی، امنیت غذایی و زنجیره‌های تامین بین آسیای مرکزی، اروپا و آفریقا.