رابطه ایران با هند چگونه می‌تواند تهران را از گره خوردن به چین بازدارد؟

در ادامه این مطلب آمده است: نشست سه جانبه ایران، روسیه و هند در سوم ژوئیه در تهران درباره توسعه کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب (INSTC) برگزار شد. پروژه INSTC که توسط مسکو، دهلی نو و تهران در سال 2000 آغاز شد، پس از تکمیل می تواند اقیانوس هند و خلیج فارس را از طریق ایران به دریای خزر متصل کند.

کریدور شمال-جنوب (INSTC)   به عنوان کریدور حمل و نقل بین آسیای جنوبی، خاورمیانه، ایران، آذربایجان و روسیه، می تواند به مسکو و تهران در توسعه بازارهای جدید و دور زدن تحریم ها کمک کند. از آنجایی که تجارت بین روسیه و ایران در سال 2022 با 20 درصد افزایش به حدود 4.9 میلیارد دلار رسیده، اجرای این پروژه فوریت پیدا کرده است.

اما راه آهن رشت - آستارا که از جمهوری آذربایجان می گذرد و برای اتصال بخش های محصور در خشکی این کریدور حیاتی است، همچنان یک حلقه مفقوده است. مسکو و تهران در تلاش برای سرعت بخشیدن به این خط ریلی، اوایل سال جاری قراردادی امضا کردند و روسیه متهد شد 1.6 میلیارد یورو (معادل 1.75 میلیارد دلار) برای تکمیل آن ظرف 48 ماه، سرمایه گذاری کند.

یک دیپلمات اروپایی مستقر در اسلام آباد که خواست نامش فاش نشود، در گفتگو با المانیتور گفت: «سه کشور کاملا از اهمیت استراتژیک و سمبلیک این کریدور در کل منطقه آگاه هستند.» اما این دیپلمات تاکید کرد: «علیرغم برخی گام های عملیاتی که اخیرا برای راه اندازی مجدد این ابتکار برداشته شده، راه درازی در پیش است.»

حتی با وجود اینکه این پروژه به نحوی گسترش یافت که 11 کشور دیگر را نیز شامل بشود، اما پیشرفت آن همچنان نامنظم است. اولین قطار در ژوئیه سال گذشته از طریق این کریدور وارد ایران شد و در ماه سپتامبر، قطار دوم از مبدا روسیه به بندر عباس در ایران رسید و سپس بار ترانزیتی اش با کشتی به هند حمل شد. این تمام چیزی است که تا به حال انجام شده است.

این دیپلمات اروپایی خاطرنشان کرد: «تأخیر در اجرای پروژه ریلی مذکور به دلیل موانع متعدد، تنها یک نمونه از مشکلاتی است که این کریدور در سناریوی کنونی با آن مواجه خواهد شد. به نظر من موضوع اصلی در دراز مدت، پایداری تامین مالی سرمایه گذاری های کلانی است که برای ایجاد زیرساخت های مرتبط با این کریدور لازم است.»

این دیپلمات در ادامه با اظهار تردید درباره توانایی مسکو و تهران در دور زدن تحریم ها، افزود: «اگرچه پروژه کریدور شمال جنوب، در تهران به عنوان راهی برای بالانس درآمدهای نفتی از طریق ایجاد منابع درآمدی جدید تلقی می شود، کشورهای حاضر در این پروژه باید بدانند که با وجود شبکه تحریم های بین المللی علیه ایران، صرف نظر از اظهارات خوش بینانه، تصور پیشرفت عملیاتی و لجستیکی قابل توجه در میان مدت بسیار دشوار خواهد بود.»

اخیرا، تهران چنان به چین به عنوان بزرگترین شریک تجاری اش متکی شده است که به خاطر میانجیگری پکن، با کمال میل روابط دیپلماتیک خود با عربستان سعودی را از سر گرفت. ایران با توجه به پیشرفت ناچیز در مذاکرات با واشنگتن و متحدانش برای احیای برجام، به چین و متحدانش مانند پاکستان نزدیک تر شده است.

چین ممکن است حرف آخر را بزند

حفظ شرایط برابر در قبال مسکو و پکن برای ایران  کار سختی نیست، زیرا منافع چین و روسیه کم و بیش با منافع تهران همسو است. حتی پس از درگیری اوکراین، سرمایه‌گذاری چین در روسیه برای ابتکار کمربند و جاده، متوقف نشد و در سال 2022 به 1.6 میلیارد دلار رسید. چین، روسیه و ایران چند ماه پیش نیز یک رزمایش دریایی مشترک برگزار کردند.

اشوک سواین، استاد مطالعات صلح و جنگ در دانشگاه اوپسالا در سوئد، به المانیتور گفت که پکن ممکن است حرف آخر را بزند. سواین توضیح داد: «چین به شریک اصلی امنیتی و اقتصادی ایران تبدیل شده است. هرگونه توافق بین روسیه و ایران با هند، باید با تایید چین باشد. جنگ طولانی مدت در اوکراین، روسیه را تضعیف و وادار به پذیرش نقش فرعی کرده است.»

این کارشناس خاطر نشان کرد: «اگر روسیه ناچار به انتخاب بین چین و هند شود، بی تردید با چین همراه خواهد شد. علاوه بر این، وابستگی هند به روسیه بسیار بیشتر از وابستگی روسیه به هند است و به همین دلیل هم هند علی رغم مخالفت های شدید ایالات متحده، همچنان در ماجرای اوکراین، از روسیه فاصله نگرفته است. بنابراین، آینده کریدور شمال-جنوب به این بستگی دارد که چین چگونه آن را در رابطه با منافع ژئواستراتژیک خود در منطقه ارزیابی می کند.»

در همین حال، هند در ماه گذشته از سرمایه گذاری 80 میلیون دلاری در بندر چابهار ایران خبر داد. پروژه توسعه بندر چابهار با هدف اتصال هند به روسیه از طریق دریا و به عنوان بخشی از پروژه کریدور شمال-جنوب، از سال 2016 متوقف شده است. علت این توقف این است که شرکت «ایندیا پورتس گلوبال» به عنوان اپراتور بندر چابهار، به دلیل مشکلات در انتقال منابع مالی به ایران، توانسته است این پروژه را به موقع تحویل دهد. این در حالی است که اعلام شده بود این بندر از برخی از تحریم های امریکا معاف شده است.

وزرای حمل و نقل ایران و هند، به منظور احیای این پروژه و گسترش نقش چابهار در ترانزیت و تجارت منطقه ای، سال گذشته در تهران دیدار کردند. علی اکبر صفایی رئیس سازمان بنادر و دریانوردی ایران اعلام کرد که اختلافات گذشته با اپراتور هندی چابهار برطرف شده و قرار است قرارداد جدیدی بین ایران و هند برای سرمایه گذاری 80 میلیون دلاری در این بندر منعقد شود.

با این حال، نگرانی هند این است که احتمالا دیگر برای تهران ممکن نباشد که  با پکن و دهلی نو در یک سطح تعامل کند، زیرا چین چیزهای بیشتری برای ارائه به ایران دارد. بدون احیای برجام، روابط ایران و هند نمی‌تواند واقعاً پیشرفت کند، مگر اینکه تهران بار دیگر روابط دوستانه ای با غرب بر قرار کند.

جالب اینجاست که هند با عضویت در سازمان همکاری شانگهای و همچنین مشارکت در گفت و گوی چهارجانبه امنیتی «کواد» (Quad)، که بلوک کوچکی متشکل از ایالات متحده، ژاپن، استرالیا و هند برای مقابله با نفوذ پکن است، روابطش با شرق و غرب را متعادل کرده است. اگر سازمان همکاری شانگهای رویکردی شدیدا ضد غرب در پیش بگیرد، حضور دهلی نو در آن می تواند برایش دردسرساز شود.

در اجلاس سالانه اخیر که به میزبانی دهلی نو به صورت مجازی برگزار شد، پکن پیشنهاد ایجاد بانک توسعه سازمان همکاری شانگهای را داد و شی جین پینگ از همه اعضا و سایر هم پیمانان خواست تا در برابر تحریم های غرب مقاومت کنند و  «امنیت مشترک» و صلح منطقه ای را تضمین کنند.

قابل ذکر است، اگرچه ایران و هند در کنار پاکستان، روسیه و کشورهای آسیای مرکزی، همگی عضو سازمان همکاری شانگهای هستند، ولی دهلی نو یک تفاوت با سایر اعضا دارد و آن اینکه تنها عضو سازمان همکاری شانگهای  است که در طرح کمربند و جاده چین جایی ندارد.

دیپلمات اروپایی ساکن اسلام آباد به المانیتور گفت: «ایران از فرصت‌های اقتصادی و دیپلماتیک هند و چین آگاه است. تهران، توافقنامه همکاری 25 ساله ایران و چین و همکاری هند و ایران در بندر چابهار را دارایی های استراتژیک تلقی می کند. در این زمینه، برقراری تعادل در روابط با دهلی نو و پکن برای تهران کار آسانی نیست. ایران تلاش خواهد کرد عضویتش در سازمان همکاری شانگهای را بدون اینکه لزوما به یکی از این دو نزدیکتر شود مدیریت کند، به ویژه اگر از سرگیری مذاکرات هسته ای با غرب، گزینه های اقتصادی جایگزین برای تهران در پی داشته باشد.»

روسیه می تواند به هند کمک کند

در درازمدت، روسیه ممکن است کلید روابط بهتر چین و هند را در دست داشته باشد که این امر می تواند تعادل روابط با دهلی نو و پکن را برای تهران بسیار آسان تر کند. مسکو همچنان بزرگترین تامین کننده تسلیحات دهلی نو است و هند خریدار عمده نفت تخفیف یافته روسیه.

اشوک سواین، استاد مطالعات صلح و جنگ، گفت: «روسیه در درجه اول برای حفظ بازار تسلیحاتی اش، روابط خود را با هند خود حفظ می کند. این استراتژی همچنین به چین کمک می کند، چرا که هند را از همسویی کامل با ایالات متحده باز می دارد.»

دیپلمات اروپایی در این باره گفت: «چین و هند در طول جنگ روسیه و اوکراین رویکرد مشابهی را در قبال مسکو دنبال کردند. هر دو از اینکه مستقیما تجاوز روسیه به اوکراین را محکوم کنند، خودداری کرده اند و به طور قابل توجهی از رویکرد اقتصادی و دیپلماتیک غرب فاصله گرفته اند. منصفانه می توان گفت که از نقطه نظر اقتصادی، چین بیشتر با روسیه در ارتباط است.» 

وی افزود: «چگونگی تحول روابط چین و هند با روسیه، میزان پویایی جدید در روابط بین پکن و دهلی نو را در میان مدت و بلند مدت تعیین خواهد کرد.»

نکته جالب این است که پالایشگاه های هندی برای دور زدن تحریم های غرب، پول بخشی از نفت وارداتی از روسیه را با یوان چین پرداخت کرده اند. از آنجایی که دهلی نو بزرگترین خریدار نفت روسیه از طریق دریاست، هند اختلافات سیاسی طولانی مدتش با چین را نادیده گرفته است.