انفجار پیجرها از منظر حقوق بین‌الملل

نامه نیوز - انفجار پیجرها با استفاده از موادی که روی باتری این دستگاه‌ها نصب و منجر به شهادت 12 نفر و جراحت و آسیب جدی نزدیک به 3000 نفر شد، همگی به صورت هماهنگ و در ساعت 3 و 30 دقیقه روز 17 سپتامبر 2024‌/27 شهریور 1403 در جای‌جای لبنان به‌وقوع پیوست. این اقدام فصل جدیدی از مواجهات در منطقه خاورمیانه را به‌وجود آورد. گفته می‌شود احتمال گسترده شدن دامنه این انفجارها به کشورهای دیگری مانند سوریه، عراق و ایران نیز وجود دارد. 

اینکه حملات با سلاح‌های جدید یا سایبری بیش و برجسته‌تر از پیش در دستور کار مخاصمان قرار گرفته است و به‌ نظر می‌رسد در آینده باید شاهد جنگ‌های آخرالزمانی و استفاده از ابزارهای تکنولوژیک به عنوان «سلاح‌های جنگی جدید» باشیم، اینکه چگونه می‌توان به این ابزارها، عنوان «سلاح» داد، اینکه در صورت استفاده از این سلاح‌ها، آیا «حمله مسلحانه» یا «توسل به زور» طبق حقوق بین‌الملل صورت گرفته است و دامنه این توسل به زور چیست و متعاقبا در چه صورتی و با چه ابزارهایی دولت آسیب‌دیده می‌تواند عمل متقابل انجام دهد و چه عملی متناسب خواهد بود، اینکه چگونه این حملات قابل انتساب به دولت خاطی است، و بسیاری موارد دیگر، مباحثی هستند که از زمان انفجار پیجرها در فضای حقوقی و سیاسی شکل گرفته‌اند. در این یادداشت، هر جا صحبت از پیجرها می‌شود، منظور استفاده از چاشنی‌های انفجاری موجود در پیجرها است. با این مقدمه، تلاش می‌شود به برخی از این سوال‌‌ها پاسخ داده شود. 

***

1- آیا انفجار پیجرها مصداق «حمله» در حقوق بین‌الملل است؟

برای اطلاق عنوان «حمله» به انفجار پیجرها، ابتدا باید ببینیم این انفجارها می‌تواند ذیل عنوان حمله و توسل به زور قرار گیرد یا خیر. «ماده 2» بند 4 منشور ملل متحد چکیده تلاش‌های بشری برای نیل به سازوکاری صحیح برای «ممنوعیت توسل به زور» قلمداد می‌شود. این ماده نتیجه تجربه بشری برای تحدید زور به عنوان ابزار سیاست ملی و محلی بوده است. برای فهم اینکه عملیات سایبری می‌تواند ذیل عنوان «توسل به زور» که در قاعده «ممنوعیت توسل به زور» موضوع ماده منشور ملل متحد ترسیم شده است، گنجانده شود یا خیر، ابتدا باید مشخص شود «زور نظامی» چیست و چه تفسیری از زور، توسل به همه انواع آن را در بر می‌گیرد؟ حقوق بین‌الملل نشان می‌دهد در حالی که تعریف زور باید به نوع نظامی آن محدود شود، باید تفسیر موسعی از تعریف زور نظامی صورت گیرد. «ایان براونلی» از یک تعریف 2 بخشی که نیاز به «سلاح» دارد، استفاده کرده و «از بین بردن زندگی و اموال مردم» به عنوان معرف سلاح به کار رفته است. «باوت» به توسل احتمالی به تسلیحات خشونت‌آمیز اشاره می‌کند که «صدمات انسانی» به بار می‌آورد. یکی از دلایلی که برای تعریف سلاح به این ابعاد «پیامدمحور» توجه شده است، ورود تسلیحات شیمیایی و میکروبی، به عنوان ابزارهای نظامی در قرن بیستم بوده است؛ بنابراین به ‌طور کلی از نظر هلثر و هاریسون 2 نفر از حقوقدانان بین‌المللی، برای توضیح «زور» 2 رویکرد «پیامدمحور» و «چارچوب/ ابزارمحور» وجود دارد. منظور از رویکرد پیامدمحور، دیدگاه غایت‌محورانه است که ناظر به تاثیر نهایی زور است و منظور از دیدگاه چارچوب/ ابزارمحور این است که مستقل از پیامد و نتیجه نهایی، ممنوعیت شامل هرگونه ابزار و چارچوبی می‌شود که در آن از زور استفاده شده است. در اینجا دو دیدگاه در «تفسیر موسع از زور» و «تفسیر مضیق از زور» بررسی می‌شود: یکی از مواد مترقی که محصول تلاش‌های بسیاری حقوقدانان و یک رویه قوی بین‌المللی برای ممنوعیت توسل به زور است، ماده 4 منشور ملل متحد است. 

ماده 4 منشور می‌تواند انواع زور را در بر گیرد. اطلاق عنصر «نظامی» در این سطح بسیار مهم است، زیرا آن را از دیگر اشکال فشارها و نیروها نظیر فشار اقتصادی و سیاسی متمایز می‌کند و از طرف دیگر این همان نیروی نظامی فیزیکی است که می‌تواند طبق بند 2ماده 4 منشور ممنوعیت توسل به زور قلمداد شود. هنگامی که یک دولت از مواد بیولوژیک یا شیمیایی نه به عنوان سلاح نظامی، بلکه به مثابه ابزاری علیه کشور دیگر استفاده می‌کند که می‌تواند پیامدهای زیان‌باری در بر داشته باشد، احتمالا به سبب به بار آوردن صدمات و تلفات متوسل به زور شده است. هر چند این کار در ظاهر استفاده فیزیکی از ادوات و سلاح‌ها یا حتی زور نظامی تلقی نمی‌شود ولی می‌تواند مشمول ماده 4 منشور شود (رحمتی، 1401)1.

بنابراین در برخی شرایط، استفاده خصمانه از اشکال غیرنظامی زور فیزیکی، می‌تواند مشمول بند2 ماده 4 منشور شود، بویژه اگر نتایجی عظیم مثلا معادل یک حمله اتمی به بار آورد که طبق ماده 51 منشور، حق دفاع از خود را به دنبال خواهد داشت. 

2-  آیا پیجرها، سلاح محسوب می‌شوند؟

در تعریف سلاح نیز دو رویکرد وجود دارد؛ نخست رویکرد مضیق که به ما می‌گوید سلاح تنها سلاح‌های نظامی را در بر می‌گیرد، شبیه تانک، گلوله یا بمب. تعریف دوم موسع است و مستقل از ابزار و ادوات، آثاری که هر ابزار به بار می‌آورد، عنصر تعیین‌کننده‌ای برای سلاح محسوب می‌شود. مثال معروف چاقو در اینجا راهگشاست. چاقو تا زمانی که در دست آشپز است، ابزاری برای آشپزی است اما هنگامی که به یک تبهکار داده می‌شود و از آن استفاده می‌کند، ابزار صدمه است، بنابراین همچون تعریف از «حمله»، تعریف سلاح نیز نتیجه‌محور است. در نهایت از نظر حقوقی «هر آنچه را باعث خسارت فیزیکی و صدمات انسانی شود» سلاح می‌نامند. این تعریف در میان تعاریف مختلف، نزدیک‌ترین تعریفی است که می‌تواند به ما کمک کند پیجرها را در آن ببینیم. 

3- انفجار پیجرها، حملات سایبری و سلاح

آیا پیجر سلاح محسوب می‌شود؟ بیانیه 1868 سنت‌پترزبورگ سلاح‌های ناشی از فناوری را بخوبی معرفی کرده است. «هر سلاحی که منتهی به رنج یا ناتوانی نیروی نظامی طرف مقابل شود، مغایر حق انسانی است». همین رویکرد در پروتکل اول الحاقی 1977 به کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو 1949، تحت «سلاح‌های جدید» (ماده 36) گنجانده شد. این ماده دولت‌ها را موظف می‌کند قبل از به کارگیری هر سلاح، ابزار یا روش نوین جنگی، از قانونی بودن آن اطمینان یابند. در این تعریف «شرایط به‌کارگیری سلاح» است که آن را مشمول قانونی بودن یا غیرقانونی بودن می‌کند. ماده 36 بیان می‌کند به‌کارگیری یک سلاح، ابزار یا روش جدید جنگی ناقض حقوق بین‌الملل و ممنوع است. یکی از مهم‌ترین تلاش‌های جامعه حقوق‌دانان بین‌المللی برای مقید کردن رفتارهای دولت‌ها در فضای سایبری، دستورالعمل سال 2013 تالین در استونی است. این دستورالعمل درباره حقوق بین‌المللی فضای سایبر در مواد مختلف از جمله ماده 42 به مساله حملات سایبری و عملیات سایبری بر اساس همین تعریف اشاره می‌کند.

4-آیا انفجار پیجرها حمله نظامی محسوب می‌شود؟

در پاسخی کوتاه به این پرسش باید گفت «وقتی سلاح یا ابزار یا حتی یک فناوری (بدون آنکه ذاتا آسیب‌زا باشد) می‌تواند سبب وارد آوردن صدمه جانی یا خسارت مادی شود، به شکلی زور نظامی یا مسلح را تشکیل می‌دهد» و در نتیجه مشمول بند2 ماده 4 منشور قرار گرفته و توسل به زور محسوب می‌شود. برای اطلاق حمله به انفجار پیجرها، مقررات حقوق بین‌الملل عرفی و معاهده‌ای شبیه به پروتکل اول الحاقی، معاهدات خلع سلاح، قواعد مربوط به عدم مداخله و... قابل اعمال در فضای ساببری نیز هست. فعل یا ترک فعل متخلفانه یک دولت زمانی «حمله» محسوب می‌شود که متفاوت با اقدامات عادی (و البته خسارت‌بارتر) با «شدت» همراه باشد. «خسارت»، «شدت»، «فوریت» و «مصدومیت» از جمله مسائلی هستند که در «نظامی» بودن حملات با سلاح‌های جدید، موثرند. در انفجار پیجرها تمام این اوصاف وجود دارد (رحمتی، 1401). 

الف - شدت انفجار پیجرها: یک منبع ارشد امنیتی لبنان اظهار کرد سازمان جاسوسی موساد اسرائیل مواد منفجره‌ای را داخل چند هزار پیجر جاسازی کرده است. به گفته این منبع امنیتی لبنانی، زمانی که یک پیام کدگذاری شده به پیجرها ارسال شد، ۳ هزار پیجر به‌ طور همزمان منفجر شدند و مواد منفجره داخل آنها فعال شد، بنابراین شدت انفجار پیجرها، بسیار زیاد بوده است. 

ب- خسارت انفجار پیجرها: برآورد اولیه این بوده است که پیجرها توان آسیب‌رسانی به 3000 نفر را داشته است و هر عضو حزب‌الله لبنان که از این ابزار استفاده کرده است، به عنوان هدف در نظر گرفته شده است. بنابراین حمله‌کننده کاملا نسبت به حجم و گستره خسارت انفجار پیجرها، آگاه بوده است. 

ج- فوریت در انفجار پیجرها: اینطور که رسانه‌ها: منعکس کرده‌اند پیجرها ساعت ۳ و ۳۰ دقیقه بعدازظهر سه‌شنبه به‌صورت هماهنگ پیامی دریافت کردند که به نظر می‌رسید از سوی رهبری حزب‌الله ارسال شده است اما در اصل پیامی برای فعال کردن مواد منفجره داخل پیجر بود. انتخاب زمان‌بندی برای انفجار پیجرها موید «فوریت حملات» بوده است. 

د- مصدومیت انفجار پیجرها: میکو هیپونن، متخصص تحقیقات در شرکت نرم‌افزار ویت‌سکیور و مشاور جرائم سایبری یوروپل، می‌گوید پیجرها احتمالا به نحوی اصلاح شده‌اند تا این نوع انفجارها را ایجاد کنند. اندازه و قدرت انفجار نشان می‌دهد فقط باتری نبوده است و البته آسیب به دست و چشم‌ها هنگام استفاده از مهم‌ترین مقولاتی بوده است که در ذهن طراحان وجود داشته است. حجم شهدا و مجروحان نیز نشان‌دهنده توان ایجاد مصدومیت بالای این انفجارها بوده است. 

5- انتساب حملات به اسرائیل 

با توجه به این موضوعات، انفجار پیجرها، مصداق حمله مسلحانه و توسل به زور و نقض حقوق بین‌الملل محسوب می‌شود و با توجه به اماره‌ها و قرینه‌ها، شواهد، منبع حملات و نیات حمله‌کنندگان، شناسایی عامل ارتکاب این عمل متخلفانه بین‌المللی محرز و انتساب این حملات به رژیم اسرائیل مشخص است. با این وضعیت موضوع پاسخ متقابل لبنان به این موضوع می‌تواند به صورت متناسب یا با استفاده از ابزارهای دیگر صورت گیرد اما آنچه مشخص است اینکه منطقه خاورمیانه فصل جدیدی از نبردها و حملات را تجربه می‌کند و حالا ابزار تکنولوژی سایبری و دیجیتال به عنوان سلاح جنگی مورد استفاده قرار گرفته است. 

منبع: وطن امروز