پیام‌های نهفته در سفر کم سابقه وزیر دفاع عربستان به تهران/ احتمال امضای قرارداد تفاهم ایران و آمریکا در ریاض

"حسام ردمان" پژوهشگر مرکز مطالعات استراتژیک صنعا که تحقیقاتش بر روی جنبش‌های جنوب یمن و گروه‌های اسلام گرای مسلح مانند القاعده در شبه جزیره عربستان، گروه داعش و جناح‌های سلفی مسلح متمرکز بوده است، در مقاله تازه‌ای در سایت "مرکز مطالعات استراتژیک صنعا" به اهمیت سفر اخیر شاهزاده "خالد بن سلمان" وزیر دفاع عربستان سعودی به تهران و دیدار او با رهبر انقلاب پرداخته است.

سفری که نمایانگر تغییر کیفی در رویکرد ریاض نسبت به منطقه و تهران بود

این تحلیلگر سیاسی با اشاره به زوایای اهمیت سفر اخیر وزیر دفاع عربیستان سعودی به تهران می‌نویسد: "سفر او که طی آن چندین مقام ارشد دیگر عربستان از جمله "محمد بن سعید آل جابر" سفیر عربستان در یمن وی را همراهی می‌کردند، مهم‌ترین تحول در روابط ایران و عربستان از زمان شکل گیری روابط حسنه بین دو کشور با میانجی گری چین به این سو محسوب می‌شود. سفر شاهزاده "خالد" نشان دهنده یک تغییر کیفی در رویکرد عربستان سعودی به روابط منطقه‌ای خود، به ویژه با رقیب دیرینه اش ایران است.

در سطح تاریخی، نمادگرایی این دیدار غیرقابل انکار است. از زمان پیروزی انقلاب ایران در سال ۱۹۷۹ میلادی به این سو، تنها یک وزیر دفاع عربستان سعودی به آن کشور سفر کرده است یعنی شاهزاده "سلطان بن عبدالعزیز" در سال ۱۹۹۹ میلادی. آن سفر نتایج عمده‌ای به همراه داشت: نخست سفر بی سابقه رئیس دولت اصلاحات به عربستان سعودی و امضای یک توافقنامه امنیتی که تا زمانی که در سال ۲۰۲۳ پس از توافق پکن دوباره فعال شد، غیر فعال باقی مانده بود. دیدار اخیر وزیر دفاع عربستان سعودی از تهران در یک لحظه پیچیده سیاسی صورت گرفته لحظه‌ای که مملو از فرصت‌هایی برای تغییر شکل چشم انداز منطقه است.

هم چنین، آن سفر نشان دهنده ظهور برادر کوچک‌تر "محمد بن سلمان" ولیعهد عربستان سعودی به عنوان بازیگر اصلی در سیاست خارجی عربستان سعودی است. او از زمان تصدی سمت وزیر دفاع، بر برخی از پیچیده‌ترین و حساس‌ترین پرونده‌ها نظارت داشته است: روابط با ایالات متحده، پرونده یمن، وضعیت سوریه و لبنان و اکنون روابط با ایران. انتقال پرونده ایران از "مساعد بن محمد العیبان" مشاور امنیت ملی به شاهزاده "خالد" نشان می‌دهد که تهران از سوی ریاض دیگر به عنوان یک پرونده جانبی یا خاص مورد بررسی قرار نخواهد گرفت، بلکه به عنوان یک عنصر اصلی در محاسبات استراتژیک عربستان سعودی قلمداد خواهد شد. هم چنین، این سفر پیام‌های مثبتی را در روابط دو کشور نشان می‌دهد. "فیاض بن حامد الرویلی" رئیس ستاد مشترک نیرو‌های مسلح عربستان سعودی در نوامبر ۲۰۲۴ میلادی از تهران بازدید بعمل آورد و با همتای ایرانی خود دیدار داشت که نشانه روشنی از تمایل به باز کردن کانال‌ها برای نگرانی‌های نظامی، یا دست کم ایجاد پل‌های تفاهم بوده است".

سفری که بخشی از استراتژی محافظتی ریاض از خود بود

این تحلیلگر سیاسی که خبرنگار تلویزیون دبی است و پیش‌تر برای روزنامه "الاهرام" مصر نیز گزارش تهیه کرده است، در ادامه اشاره می‌کند که سفر اخیر وزیر دفاع عربستان سعودی به تهران بخشی از یک "استراتژی محافظتی گسترده‌تر از سوی ریاض" بوده و در این باره می‌افزاید: "همزمان با آن سفر، مذاکرات غیرمستقیم بین واشنگتن و تهران در حال پیشرفت بوده است. دور نخست مذاکرات در مسقط برگزار شد و مذاکرات بعدی در رم برای اواخر هفته برنامه ریزی شده است در حالی که فضای مذاکرات "مثبت" توصیف شده است.

به نظر می‌رسد ابتکارعمل ریاض با هدف کسب اطمینان از این موضوع صورت گرفته که از هرگونه منافعی که ممکن است از مذاکرات ایران و آمریکا حاصل شود کنار گذاشته نشود. از این منظر، این دیدار را می‌توان بخشی از یک استراتژی حفاظتی گسترده‌تر از سوی عربستان سعودی قلمداد کرد که برای آماده‌سازی پادشاهی سعودی به منظور طیف وسیعی از سناریو‌های احتمالی از توافق هسته‌ای جدید تا تشدید تنش نظامی طراحی شده است.

ریاض قصد دارد با تنوع بخشیدن به گزینه‌های خود و احیای روابط با دشمنان سابق، خود را به عنوان مرکز پویایی قدرت منطقه‌ای قرار دهد. چنین رویکردی بازتاب دهنده این درک رو به رشد است که تکیه انحصاری به واشنگتن دیگر کافی نیست. ریاض به خوبی آگاه است که در جریان مذاکراتی که منجر به حصول برجام در سال ۲۰۱۵ میلادی شده بود، در تاریکی نگه داشته شد، وضعیتی که منجر به موقعیت نامتعادل منطقه‌ای شد که منافع ملی آن کشور را تهدید می‌کرد. این احساس ناامنی در نهایت به تصمیم ریاض برای مداخله نظامی در یمن علیه انصارالله دامن زد.

زمانی که ترامپ رئیس جمهور آمریکا کشورش را از برجام خارج ساخت، عربستان سعودی با هدف قرار گرفتن زیرساخت‌های انرژی و تهدید امنیت داخلی خود بار دیگر بهای آن را پرداخت. بدین ترتیب، عربستان سعودی تکرار آن الگو را تحمل نخواهد کرد. در چنین بستری، خودداری علنی عربستان سعودی از دخالت در عملیات نظامی علیه انصارالله در یمن تنها یک روز پیش از سفر شاهزاده "خالد" را می‌توان به عنوان یک اقدام استراتژیک تعبیر کرد.

این در حالی است که رسانه‌های سعودی پیش‌تر گزارش‌هایی درباره "نبرد قریب‌الوقوع" منتشر کرده بودند. امارات متحده عربی نیز آمادگی برای انجام عملیات نظامی را رد کرده و رویکرد‌های متفاوت کشور‌های خلیج فارس و واشنگتن را برجسته ساخته است. به نظر می‌رسد ریاض در تلاش است تا از تشدید تنش فاصله بگیرد و در عین حال پنجره تفاهم با تهران را باز کند. این رویکرد می‌تواند روند حل و فصل تازه‌ای را تسهیل کند و به ریاض امکان نفوذ غیرمستقیم بر انصارالله که متحد ایران هستند را بدهد".

بلندپروازی‌های ریاض برای ایفای نقش در مذاکرات ایران و آمریکا

این تحلیلگر سیاسی در ادامه با اشاره به این که عربستان سعودی مایل به ایفای نقش به عنوان میانجی بین ایران و آمریکاست، می‌نویسد: "شاهزاده خالد در سفری به واشنگتن آمادگی ریاض را برای ایفای نقش میانجی اعلام کرد. این احتمال وجود دارد که پیشنهاد توافق ۲+۵ با حضور عربستان سعودی به عنوان طرف توافق همراه با ایران و اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل در تهران مورد بررسی قرار گیرد.

در چنین سناریویی، ریاض احتمالا میزبان مراسم امضای قرارداد خواهد بود، که هم به عنوان یک پیروزی نمادین و هم به عنوان یک پیروزی سیاسی تلقی می‌شود که آرزو‌های پادشاهی سعودی را برای تبدیل شدن به یک قدرت دیپلماتیک با نفوذ بین المللی تقویت می‌کند. تمایل عربستان سعودی برای ایفای نقش مستقیم در مذاکرات بی سابقه نیست. در اواخر دهه ۱۹۹۰ میلادی نیز هنگامی که نشانه‌هایی از گشایش رابطه بین دولت "بیل کلینتون" رئیس جمهور اسبق آمریکا و تهران مشاهده شد، شاهزاده "سلطان" از سوی ریاض روانه تهران شد، اقدامی که بعدا راه را برای سفر رئیس جمهور دولت اصلاحات به پادشاهی سعودی هموار کرد.

عربستان سعودی در سال ۲۰۲۳ میلادی نیز به موازات از سرگیری مذاکرات دولت بایدن با تهران به سرعت اقدام به فعال کردن مجدد یک توافقنامه امنیتی قدیمی و امضای قرارداد آشتی با ایران تحت حمایت چین کرد. در هر دو مورد، هدف یکسان بود: خودداری از غافلگیر شدن از تحولات یا تحمیل شدن تحولات بر سر ریاض بدون امکان مداخله در شکل دهی به آن.

موفقیت بازدید اخیر وزیر دفاع عربستان سعودی از تهران در کوتاه مدت با تعدادی شاخص سنجیده می‌شود. از جمله آن شاخص‌ها می‌تواند به سفر احتمالی رسمی "مسعود پزشکیان" رئیس جمهور ایران به ریاض اشاره کرد. هم چنین، بحث در مورد امضای یک توافق نامه دفاعی مشترک، کاهش تحریکات سیاسی و رسانه‌ای مربوط به عملیات زمینی در حال پیشروی در یمن، امتیازدهی انصارالله در راستای ترجیحات سعودی-آمریکایی، و پیشرفت در گفتگوی پیشنهادی لبنان با هدف تحت کنترل درآوردن تسلیحات حزب الله لبنان از دیگر شاخص‌ها خواهند بود.

"عبدالعزیز العنجری" پژوهشگر سیاسی در کویت نیز در گفتگویی "قدس پرس" با اشاره به اهمیت سفر اخیر وزیر دفاع عربستان سعودی به تهران می‌گوید: "این دیدار در برهه زمانی حساسی انجام می‌شود که با تشدید لفاظی‌های بی‌سابقه در واشنگتن تحت رهبری محافل نزدیک به مراکز تصمیم‌گیری و تحت فشار موجود برای اقدام نظامی آمریکا علیه ایران صورت گرفته است. روایت فزاینده‌ای وجود دارد مبنی بر آن که ایران در آستانه دستیابی به قابلیت‌های هسته‌ای حیاتی است و زمان حمله نظامی پیشگیرانه علیه تاسیسات آن کشور فرا رسیده است. این جو ایجاد شده ناشی از ترس فزاینده در اسرائیل مبنی بر بسته شدن "پنجره طلایی فرصت" به منظور ضربه زدن به ایران است.

از سوی دیگر، ریاض متوجه شده که در صورت بروز هرگونه رویارویی نظامی، چه به صورت مستقیم با آمریکا و چه از طریق اسرائیل، میدان نبرد واقعی آن در خلیج فارس خواهد بود، بنابراین، ریاض با رویکردی واقع بینانه و متوازن حرکت می‌کند و مشارکت دفاعی خود را با دولت ترامپ تقویت کرده و همزمان کانال‌های امنیتی سطح بالا با تهران را به منظور کاهش تنش‌ها و محدود کردن غافلگیری‌های استراتژیک باز می‌کند.

پیام‌های ارسال شده در جریان سفر به تهران واضح است: ریاض طرفی در کارزار فشار به سمت جنگ نیست و قصد ندارد وابسته به اردوگاهی باشد که امنیت خلیج فارس را به خطر می‌اندازد، بلکه به دنبال مهار تشدید تنش‌ها پیش از تبدیل شدن به یک درگیری آشکار با پیامد‌های نامعلوم است. عربستان سعودی با اتخاذ چنین رویکردی موقعیت خود را به عنوان یک قدرت منطقه‌ای که استقلال راهبردی دارد، بازدارندگی و گفت‌و‌گو را متعادل می‌کند و بدون غفلت از نیاز برای تضمین ثبات در مرز‌های شرقی خود با ایران، در برهه‌ای حساس از ترتیبات پس از غزه و پس از بایدن، روابط نزدیکی با واشنگتن برقرار می‌کند، تثبیت خواهد کرد".

این تحلیلگر کویتی در پایان می‌افزاید: "در وضعیتی که شرایط کنونی اولویت دادن به منافع راهبردی را بر تنش‌های گذرا ایجاب می‌کند، سفر اخیر وزیر دفاع عربستان سعودی به تهران به عنوان گامی قلمداد می‌شود که مسیر ارتباطات منطقه‌ای مبتنی بر تفاهم و برابری را تقویت می‌کند".

علاوه بر او، "حازم عیاد" تحلیلگر سیاسی نیز به "قدس پرس" می‌گوید: "تشدید پرونده هسته‌ای ایران، همراه با تشدید تنش در حوزه میدانی در یمن، ریاض را به تایید موضع بی‌طرف خود و خودداری از درگیر شدن در هرگونه منازعه منطقه‌ای گسترده‌تر سوق می‌دهد. علیرغم تنش‌های موجود و تشدید تنش‌های آمریکا و اسرائیل علیه تهران و وجود پرونده یمن، ریاض مایل است رویکرد خود را برای توسعه روابط با ایران تثبیت کند. پادشاهی سعودی به سوی مسیر دیگری پیش می‌رود و به دنبال جلوگیری از تنش بیش‌تر در منطقه است.

صرفنظر از نتیجه مذاکرات ایران و آمریکا، چه به توافق منجر شود یا به تشدید بیش‌تر تنش ها، ریاض بر تمایل خود به منظور توسعه روابط با ایران و اجتناب از لغزش به سمت رویارویی منطقه‌ای بین دو کشور تاکید می‌کند، چیزی که ایران آن را درک می‌کند و رویکردی مثبت در قبال آن اتخاذ کرده است. هم چنین، ریاض به دنبال ایفای نقش فعال در کاهش تنش‌ها و ایجاد فضای مثبت به منظور جلوگیری از تشدید تنش است که این امر در جریان سفر اخیر وزیر دفاع عربستان سعودی به تهران مشهود بود. این سفر در چارچوب تحکیم روند عادی سازی رابطه بین دو کشور ایران و عربستان سعودی و تاکید بر اینکه ریاض طرف مناقشه گسترده منطقه‌ای نیست، صورت گرفته است.

پادشاهی سعودی از طریق چنین اقداماتی به صراحت اعلام می‌کند که علاقه‌ای به رویارویی ایران و آمریکا به ویژه در مورد یمن ندارد، جایی که بار‌ها از دخالت در هرگونه عملیات نظامی مستقیم ابراز امتناع ورزیده است، به‌ویژه با توجه به زمزمه‌های مطرح شده درباره رویارویی زمینی که عربستان تمایلی به دخالت در آن ندارد. وزیر دفاع عربستان سعودی در جریان سفر اخیر خود به تهران دیدار‌هایی به منظور گفت‌و‌گو در مورد روابط دوجانبه بین دو کشور و موضوعات مورد علاقه داشت".

منبع: اقتصاد 24