علت اصلی سقوط سوریه/ هشدار رهبر انقلاب به بشار اسد چه بود؟

ترکیه با اشغال شمال سوریه و ایجاد یک کریدور و باقی گذاشتن تروریست‌ها در ادلب برنامه بلندمدت خود برای سوریه را تعریف کرد. حضور گروه‌های تروریستی در ادلب و توافقی که در قالب روند استانه در خصوص آنها شکل گرفت، پاشنه آشیلی برای نظام اسد بود. تقویت این گروه‌ها در ادلب باعث شد تا آنها پیشروی به شرق ادلب و حلب و حماه و نهایتا دمشق را پیش ببرند.

بعد از به قدرت رسیدن بشار اسد در سوریه، او اصلاحاتی را در سوریه آغاز کرد که به «بهار دمشق» معروف شد.

در «بهار دمشق» برخی آزادی‌های سیاسی و اجتماعی به گروه‌های مخالف از جمله اخوان المسلمین و زنان اعطا شد. این اصلاحات آغاز روندی بود که تغییر در گفتمان امنیتی سوریه را ارمغان می‌داد.

با شروع «بهار عربی» در کشور‌های عربی که از تونس شروع شد و به مصر و سایر کشور‌های عربی نیز کشیده شد، بشار اسد در گفتگویی اعلام کرده بود نگران تسری این تحولات به سوریه نیست چرا که سوریه نظامی مردمی دارد.

این سخنان بعد از آن صورت گرفت که بشار اسد طی سالیان قبل از روند «بهار دمشق» فاصله گرفته بود و گفتمان امنیتی آن مجدد مبتنی بر «امنیت نخبگان حاکم» قرار گرفت و «امنیت انسانی» مورد غفلت مجدد قرار گرفت.

همین موضوع باعث شد تا جمعیت سنی مذهب سوریه مخالفت جدی با دولت بشار اسد داشته باشند. 

«شیرین هانتر» عضو شورای روابط خارجی آمریکا و استاد دانشگاه جورج تاون در این خصوص به خبرنگار تابناک می‌گوید: نظام اسد یک نظام اقلیت بود که توسط علویان ایجاد شده است، در حالی که اکثریت مردم سوریه سنی هستند. بنابراین، مقاومت مردمی زیادی در برابر شورشیان صورت نگرفت.

با شروع اعتراضات در سوریه و تبدیل آن به جنگی نیابتی میان گروه‌های تروریستی اوضاع سوریه متفاوت از روند بهار عربی در سایر کشور‌ها شد. گروه‌های جهادی و تروریستی از مناطق مختلف خود را به سوریه رساندند و با دولت بشار اسد مقابله کردند. این نیرو‌ها با کمک حامیان خارجی در صدد تغییر نظام اسد و تغییر ژئوپلیتیک این کشور و منطقه برآمدند.

شروع روند آستانه

بعد از آغاز بحران سوریه در سال ۲۰۱۱ و طمع برخی از قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی برای کسب منافع سیاسی و امنیتی خود، این بحران از یک بحران داخلی به بحرانی منطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل شد؛ به‌طوری‌که کشور‌های مختلف با رویکرد‌های ویژه خود درگیر این بحران شدند. این دخالت‌های خارجی زمینه‌ساز قدرت‌یابی گروه‌های تکفیری و بحرانی‌تر شدن نه‌تن‌ها سوریه شد بلکه کل منطقه غرب آسیا را فراگرفت و به کشور‌های همسایه نیز تسری پیدا کرد.

در این میان عدم موفقیت چشم‌گیر روند‌های صلح سوریه همچون طرح اتحادیه عرب (۲۰۱۱-۲۰۱۲)، طرح دوستان سوریه (۲۰۱۲)، ابتکار روسیه (۲۰۱۲)، طرح کوفی عنان (۲۰۱۲)، طرح سازمان ملل موسوم به روند ژنو (از ۲۰۱۲ تاکنون)، روند وین (۲۰۱۵)، کنفرانس ریاض (۲۰۱۵) و نشست لوزان (۲۰۱۶) زمینه را برای ارائه ابتکار جدیدی در دسامبر ۲۰۱۶، برای صلح سوریه موسوم به «روند آستانه» فراهم کرد.

روند آستانه با هدف پایان دادن به درگیری مسلحانه در سوریه و «آغاز تشکیل روند رسمی مذاکرات سیاسی»، همانطور که استفان دی میستورا فرستاده ویژه سازمان ملل متحد در آن زمان با خوش بینانه اعلام کرد، را مد نظر داشت.

بعد‌ها نماینده قزاقستان اعلام کرد که کشورش دیگر تمایلی به میزبانی جلسات «روند آستانه» ندارد و اعلام کرد که آنها با موفقیت به اهداف خود دست یافته اند. سه کشور ضامن روند آستانه (ایران، روسیه و ترکیه) در پایان این نشست‌ها بیانیه مشترکی صادر کرد که در آن تاکید شد که الگوی آستانه در خارج از پایتخت قزاقستان ادامه یابد.

بر اساس توافق سال ۲۰۱۷ میلادی میان ایران، روسیه و ترکیه به عنوان کشور‌های ضامن صلح آستانه، چهار منطقه امن در سوریه (کاهش تنش) ایجاد شد. 

سه منطقه در سال ۲۰۱۸ میلادی به کنترل ارتش سوریه درآمد، اما منطقه چهارم که استان ادلب در شمال غربی سوریه، بخش‌هایی از استان‌های لاذقیه، حما و حلب را در بر می‌گیرد، هنوز در دست گروه‌های تروریستی قرار دارد و گفته می‌شود که کنترل این منطقه بیشتر در اختیار گروه تروریستی تحریرالشام (جبهه النصره سابق) است. 

اواخر تابستان سال ۲۰۱۸ میلادی، سران روسیه و ترکیه در سوچی روسیه به توافقی دست یافتند که طی آن ترکیه وعده داد، بدون خونریزی، تروریست‌های مستقر در این منطقه را خارج یا خلع سلاح کند، اتفاقی که از دید ناظران، تا امروز رخ نداده است و تروریست‌ها در این منطقه، هر از گاهی به نیرو‌های نظامی سوریه یا پایگاه روسیه در اطراف این منطقه حمله می‌کنند.

«علی باکیر» محقق ترکیه‌ای شورای آتلانتیک آمریکا در خصوص شکل گیری این روند می‌گوید: با شدت گرفتن حملات نظامی نظام اسد و متحدینش در حلب در نیمه دوم سال ۲۰۱۶، چراغ سبز‌هایی به روسیه داده شد که حملات نظامی خود را شدت بخشد. تغییر دولت امریکا باعث کاهش نقش این کشور در سوریه شد و به تبع آن نقش دولت‌های عربی – خصوصا عربستان سعودی که منتظر حکومت جدید بودند – نیز کاهش یافت. در این شرایط ترکیه به خارج شدن کامل از صحنه سیاسی سوریه نزدیک شد و خود را در مواجهه با روسیه و ایران که به دنبال پیروزی کامل بر باقی مانده معارضه مسلح بودند، تنها می‌دید.

وی می‌گوید: در این زمان، ترکیه در اواخر سال ۲۰۱۶ به مسکو نزدیک شد و از این طریق تلاش کرد به توافقاتی در خصوص آتش بس دست پیدا کند. توافقاتی که غیر نظامیان را مورد حمایت قرار می‌داد و باقی مانده معارضین مسلح (تروریستها) را نجات داده و آنکارا را در صحنه سوریه نگاه می‌داشت. روسیه نیز به دنبال ابتکاری بود که پیروزی‌های نظامی اش را به دستاورد‌های سیاسی تبدیل کند. توافق آتش بس بین ترکیه و روسیه اولا حافظ و حامی معارضین مسلح و ثانیا حافظ و حامی نظام اسد بود. این معادله ایران را که بازیگر قوی‌تر در صحنه سوریه بود نادیده می‌گرفت. در این شرایط ایران تلاش کرد توسط نیروهایش و نیرو‌های اسد اقداماتی در راستای ایجاد مانع برای اجرای توافق ترکی – روسی انجام دهد و نیرو‌های ایران تلاش کردند این پیام را برسانند که ایران را نمی‌توانند به حاشیه برانند و باید در توافق بعدی حضور داشته باشند. به این ترتیب روسیه و ترکیه، ایران را وارد این معادله کردند و دور اول روند آستانه در ژانویه ۲۰۱۷ آغاز شد.

به اعتقاد وی و علیرغم اهداف متفاوت سه کشور ضامن روند آستانه، این کشور‌ها دارای اهداف مشترکی نیز هستند. به اعتقاد «باکیر» سه کشور در این مساله اتفاق نظر دارند که روند آستانه حاوی این پیام است که آنها می‌توانند بدون نقش مستقیم امریکا پرونده سوریه را حل کنند. همچنین در خصوص شناسایی حزب اتحاد دموکراتیک کردی توافق وجود دارد، اما در خصوص ماهیت آن اختلاف دارند. ترکیه آن را شعبه‌ای از حزب پ. ک. ک می‌داند که آن را تروریستی قلمداد کرده است در مقابل مسکو آن را رسما سازمان تروریستی نمی‌داند و سابقا این حزب دفتر نمایندگانی در مسکو داشت که پس از بهبود روابطش با ترکیه آن را بست، اما تلاش کرده است روابطش را با این حزب کردی نگه دارد.

به اعتقاد وی «با تمام این تناقضات، روند آستانه برپا مانده است، زیرا نیاز به آن فقط سوری - سوری نیست بلکه به محلی برای گفتگو بین این دولت‌ها از سویی و بین این دولت‌ها و دولت‌های منطقه‌ای و بین المللی از سوی دیگر تبدیل شده است. ترک‌ها می‌خواهند نقششان را در پرونده سوریه تقویت کنند و بین روسیه و امریکا توازن برقرار کنند. ایرانی‌ها نیز می‌خواهند از طریق آن، جبهه مقابل امریکا را تقویت کنند و روسیه نیز آن را برای افزایش نفوذ خود در منطقه می‌خواهد، زیرا این روند، روسیه را در نظر امریکا، اسرائیل و دولت‌های عربی خلیج فارس به عنوان تنها دولتی نشان می‌دهد که می‌تواند با تمام طرف‌ها در سوریه ارتباط برقرار کند. همچنین این مساله فرصت‌های جدیدی برای این کشور برای تقویت روابط اقتصادی و امنیتی با ترکیه و دولت‌های عربی حاشیه خلیج فارس و اسرائیل فراهم کرده است.»

به طور کلی، استراتژی آنکارا بر اساس «روند آستانه» یک راهبرد مهار است و به دنبال کاهش جریان بیشتر پناهجویان به قلمرو خود و در عین حال مهار قدرت سیاسی دولت خودمختار کرد‌ها در شمال شرق سوریه است که آن را یک تهدید وجودی می‌داند. مسکو و تهران با استقرار ارتش ترکیه در این مناطق موافقت کرده اند. در مقابل، آنها به دنبال محدود کردن توانایی شورشیان تحت حمایت ترکیه برای ایجاد هرگونه تهدید واقعی برای حفظ دولت دمشق هستند. حفظ دولت سوریه توسط مسکو و تهران به عنوان یک امر راهبردی در نظر گرفته می‌شود.

با این وجود دولت ترکیه با این ادعا که ارتش سوریه در ادلب، توافق روند آستانه را نادیده گرفته، شروع تحرکات تحریر الشام را توجیه و مشروع شمرد. این در حالی بود که دولت اردوغان در یک نمایش از یک سو مخالفان مسلح را مورد حمایت قرار می‌داد و از پیشروی آنها خرسند بود و از سوی دیگر بر روند آستانه در ظاهر تاکید می‌کرد.

حتی روز قبل از سقوط دمشق نیز نشست آستانه با حضور وزاری خارجه ایران، روسیه و ترکیه در دوحه قطر برگزار شد. پس از این نشست نیز عباس عراقچی وزیر خارجه ایران اعلام کرد: امروز جلسه بسیار خوب روند آستانه را با حضور وزیران خارجه ترکیه و روسیه داشتیم و در انتهای جلسه نیز نماینده ویژه دبیر کل سازمان ملل در امور سوریه به جلسه ملحق شد

حتی روز قبل از سقوط دمشق نیز نشست آستانه با حضور وزاری خارجه ایران، روسیه و ترکیه در دوحه قطر برگزار شد. پس از این نشست نیز عباس عراقچی وزیر خارجه ایران اعلام کرد: امروز جلسه بسیار خوب روند آستانه را با حضور وزیران خارجه ترکیه و روسیه داشتیم و در انتهای جلسه نیز نماینده ویژه دبیر کل سازمان ملل در امور سوریه به جلسه ملحق شد.

او با بیان اینکه «در این جلسه مسائل روز و جاری سوریه مورد مذاکره قرار گرفت»، تصریح کرد: در این جلسه بر این موضوع تاکید شد که درگیری‌ها در سوریه باید فوراً خاتمه پیدا کند، تمامیت و حاکمیت ارضی سوریه محترم شناخته شود و در این زمینه به قطعنامه سازمان ملل در این خصوص مراجعه شود و گفتگو‌های سیاسی بین دولت سوریه وگروه‌های معارض مشروع سوریه شروع شود. 

این دیپلمات عالی‌رتبه جمهوری اسلامی ایران همچنین گفت: قرار شد که با دولت سوریه در این زمینه صحبت کنیم، من مشورت‌های خود را با دمشق خواهم داشت و روسیه نیز با مقامات سوریه رایزنی و گفتگو خواهد داشت و انشالله با رایزنی با دولت‌های دیگر کار را به پیش می‌بریم.

سخنان عراقچی و وعده و وعید ترکیه در حالی بود که نیرو‌های مسلح مخالف اسد چند کیلومتری دمشق بودند. پیش از این نیز «رجب طیب اردوغان» رئیس جمهور سوریه صراحتما روز قبل (جمعه) از نشست «روند آستانه» در دوحه (شنبه) اعلام کرد خواستار ادامه پیشروی «مسالمت‌آمیز» شورشیان تحت رهبری اسلام‌گرایان در سوریه است و باور دارد که هدف آنها پایتخت، دمشق است.

بر این اساس و با توجه به تحولات میدانی و خرسندی ترکیه از این تحولات، نشست «روند آستانه» نمایشی بیش نبود.

ترکیه با اشغال شمال سوریه و ایجاد یک کریدور و باقی گذاشتن تروریست‌ها در ادلب برنامه بلندمدت خود برای سوریه را تعریف کرد. حضور گروه‌های تروریستی در ادلب و توافقی که در قالب روند استانه در خصوص آنها شکل گرفت، پاشنه آشیلی برای نظام اسد بود. تقویت این گروه‌ها در ادلب باعث شد تا آنها پیشروی به شرق ادلب و حلب و حماه و نهایتا دمشق را پیش ببرند.

معارضان مسلح در سوریه از بامداد هفتم آذر ۱۴۰۳ برابر با ۲۷ نوامبر ۲۰۲۴ با حمایت برخی از کشور‌ها و ورود نیرو‌های تازه نفس خارجی، اقدام به حمله گسترده علیه مواضع ارتش سوریه در مناطق شمال غرب، غرب و جنوب غرب حلب کردند.

تحرکات تروریست‌ها و معارضین مسلح علیه مواضع ارتش سوریه، توافق آتش‌بس منعقد شده در سال ۲۰۲۰ را نقض کرد، زیرا این منطقه، مشمول توافقنامه «کاهش تنش» است که با تضمین ترکیه در آستانه امضا شد و شامل مناطقی در ادلب، حومه حلب و بخش‌هایی از حماه و لاذقیه نیز می‌شد.

در این روند آنها از حمایت کشورهایی، چون ترکیه برخوردار بودند.

«شیرین هانتر» عضو شورای روابط خارجی آمریکا در این زمینه به خبرنگار تابناک می‌گوید: واضح است که شورشیان از ترکیه، اسرائیل و احتمالاً برخی کشور‌های عربی و غربی کمک می‌گیرند.

وی می‌گوید که با تغییر نظام سوریه «اکثر کشور‌های عربی از این تغییر خوشحال خواهند شد، زیرا ایران را تضعیف می‌کند. حتی می‌تواند به نوعی توافق بین اسرائیل و سوریه منجر شود. گروه‌های سلفی هیچ گاه علاقه‌ای به مسئله فلسطین نشان نداده اند.»

حال اردوغان با تسلط بر سوریه، نیمی از لیبی، قفقاز، اتحاد‌های قدرتمند با قطر و کشور‌های آسیای میانه و عضویت در ناتو تشکیل می‌دهد.

ناظران معتقدند بزرگترین بازندگان سقوط اسد بعد از علویان، نیرو‌های کُرد pkk/ypg هستند. قدرت آنها بیشتر از هر چیزی وابسته به پشتیبانی آمریکاست. حضور آمریکا هم با توجیه عدم مشروعیت اسد، مقابله با ایران و داعش بوده است. 

به اعتقاد برخی کارشناسان کرد‌ها خواهان این بودند که این بحران بی‌ثباتی و کشوری که تکه تکه شده ۱۰ سال دیگر هم امتداد داشته باشد و آمریکا حضورش را حفظ کند، اما آمریکا دیگر بعید است در بلندمدت توجیهی برای بقا در سوریه داشته باشد، در ضمن مردم عربِ بسیاری از مناطق sdf هم دیگر اتحاد با دمشق را می‌خواهند؛ بنابراین دیر یا زود آمریکا مجبور است در توافقی با دولت ترکیه و فاتحان دمشق، سوریه را ترک یا حداقل حضورش در سوریه را تغییر دهد که نتیجه آن، در بهترین حالت، کوچک‌تر شدن قلمروی خودمختار کردهاست.

به اعتقاد ناظران سقوط حکومت اسد تبعات بسیار سختی برای قدرت ج. ا و شیعیان در منطقه دارد. از بسته شدن کریدور زمینی به لبنان زیاد گفته شده، اما مشکل فقط این نیست. تاکنون اسد حامی حزب‌الله بود، اما از این به بعد حکومت سوریه دشمن حزب‌الله خواهد بود و این بر معادلات قدرت در لبنان هم بی‌تأثیر نیست. با برقراری حکومت جهادگران سنی در دمشق، خطر نفوذ ناآرامی به اهل سنت عراق در مرز سوریه بسیار جدی خواهد بود.

«هانتر» در این خصوص به خبرنگار تابناک می‌گوید سقوط دولت اسد و به قدرت رسیدن گروه‌های سنی مورد حمایت ترکیه «قطعاً ارتباط میان اعضای محور مقاومت را دشوارتر می‌کند. در حال حاضر نیز برخی از گروه‌ها مانند گروه‌هایی که در عراق هستند تلاش می‌کنند خود را از این محور جدا کنند. تغییر نظام در سوریه همچنین شیعیان عراق را تضعیف کرده و به نیرو‌های سنی و سکولار کمک خواهد کرد.»

توطئه غرب و ترکیه به عنوان عامل ناتو و غرب، مورد هشدار رهبر معظم انقلاب در دیدار با بشار اسد نیز بوده است. ایشان در دیدار بشار اسد در خرداد ماه سال جاری تاکید کردند که مراقب نقشه جدید غرب برای سوریه باشید.

در این راستا خبرگزاری رویترز به نقل از ۵ منبع مطلع فاش کرده بود که آمریکا و امارات متحده عربی به دولت سوریه پیشنهاد داده بودند که در صورت دست برداشتن بشار اسد رئیس جمهور سوریه از حمایت از ایران و قطع کردن تمامی مسیر‌های انتقال سلاح به حزب الله لبنان، امکان رفع تحریم‌ها علیه این کشور را بررسی خواهند کرد.

همزمان با نزدیک شدن به ۲۰ دسامبر که پایان دوره سالیانه تحریم‌ها علیه سوریه به شمار می‌رود، طی ماه‌های گذشته این زمزمه‌ها در محافل دیپلماتیک بیشتر مطرح شده بود و آمریکا به بشار اسد اعلام کرده بود که در ازای قطع ارتباط خود با حزب الله لبنان و ایران و محور مقاومت منطقه، تحریم‌های این کشور علیه سوریه تمدید نخواهد شد.

این گزارش می‌افزاید که مناقشه‌های مذکور قبل از عملیات نظامی گروه‌های تروریستی مسلح علیه حلب صورت گرفته و به شکست انجامید و پس از آن، بزرگ‌ترین حمله تروریست‌ها به شهر حلب طی سال‌های اخیر به وقوع پیوست.

منبع: تابناک