در پی صدور قطعنامه ضدایرانی: چالش‌های توافق هسته‌ای و پیامدهای فعال شدن مکانیسم ماشه

از زمان خروج ایالات متحده از توافق هسته‌ای چندجانبه موسوم به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در سال 2018، برنامه هسته‌ای ایران تقریباً بدون مانع پیشرفت کرده است. اگرچه تهران تا به امروز نشان داده خواهان تنش نیست و علیرغم غنی سازی از آستانه گریز هسته‌ای عبور نکرده است، اما این توافق از محتوا تهی شده است.

در حالی که ایران تحت فشارهای تحریم‌های غرب در شرایط اقتصادی دشواری قرار دارد، با این همه گامی برای احیای این توافق برنداشته است (هرچند در این میان نباید فاکتور انفعال غرب بالاخص تروئیکای اروپایی را نادیده گرفت). با این حال، پس از یک دوره طولانی رکود در باب برنامه جامع اقدام مشترک، به نظر می‌رسد در این مسیر شاهد فعل و انفعال‌های تازه‌ای هستیم.

به ادعای شورای آتلانتیک، سال آینده به دلایل مختلفی برای برنامه هسته‌ای ایران تعیین‌کننده خواهد بود که برخی از آن‌ها به برجام و برخی مرتبط با تنش‌ها میان ایران و غرب در باب مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی باز می‌گردد؛ گزاره‌ای که نتیجه مستقیم رویارویی میان تهران و تل‌آویو است.

اعضای محور مقاومت (به ویژه حماس، حزب الله، حوثی‌ها و مقاومت مستقر در عراق) از فردای هفت اکتبر رویاروی اسرائیل قرار گرفتند و از همان بازه زمانی تنش‌ها افزایش یافت. گستره درگیری‌ها تا جایی پیش رفت که تهران و تل‌آویو از منطقه خاکستری خارج شده و رویارویی در سایه را کنار گذاشتند.

در همین راستا باید گفت برنامه هسته‌ای ایران در سال آینده به یک گزاره راهبردی تبدیل می‌شود که نه تنها پرونده هسته‌ای، بلکه استراتژی گسترده جمهوری اسلامی و روابط این کشور با جامعه جهانی و منطقه را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. از همین رو ایران باید تصمیم تاریخی اتخاذ کند.

به ادعای آتلانتیک، از زمانی که تهران از محدودیت 3.67 درصدی برجام خارج شد، ساخت سانتریفیوژهای پیشرفته را در اولویت قرار داد و اورانیوم 60 درصدی را کلید زد. علاوه بر این، ایران تأسیسات غنی‌سازی خود در نطنز و فردو را گسترش داد و در حال آماده‌سازی برای بهره‌برداری از تأسیسات غنی‌سازی دیگر در نزدیکی نطنز است و به بازگرداندن مقادیر قابل توجهی از مواد غنی‌شده ذخایر در سطوح مختلف ادامه می‌دهد.

با وجود این، ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) در تعامل قرار دارد هرچند در باب مسائل فنی اختلاف نظرهایی میان تهران و نهاد پادمانی وجود دارد. در زمینه نظامی، بر اساس آخرین ارزیابی ادعایی منتشر شده توسط جامعه اطلاعاتی آمریکا، تهران هنوز برای عبور از آستانه گریز هسته‌ای تصمیم راهبردی اتخاذ نکرده است.

قطعنامه‌ای جدید علیه ایران در راه است؟

با این همه به ادعای غرب ایران امروز به فن‌آوری فنی پیشرفته دسترسی پیدا کرده است. به نظر می‌رسد که جامعه بین‌الملل در خلاء هرگونه توافقی در برابر پیشرفت‌های هسته‌ای و فنی ایران منجمد مانده است. سفر اخیر رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران، چالش‌های حاکم را برجسته کرد. ناظران مدعی‌اند همکاری ایران با آژانس صرفا جهت جلوگیری از صدور قطعنامه در شورای حکام بود، اما گروهی براین باورند که تهران در مسیر تعامل با آژانس گام‌های مثبتی را برداشته است.

ماشه فعال می‌شود؟

شورای آتلانتیک در ادامه گزارش ادعایی‌اش آورد، در نشست‌های اخیر شورای حکام شاهد صدور بیانیه‌های تند و تیز از سوی تروئیکای اروپایی (بریتانیا، فرانسه و آلمان) و ایالات متحده در مورد پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران، به ویژه در مورد عدم تمایل (ادعایی) تهران به همکاری با نقشه راه آژانس بوده‌ایم (ادعای غیرواقعی که ایران بارها خلاف آن را ثابت کرده است).

اما در عین حال، شورای حکام - که چندی پیش در وین تشکیل جلسه داد - ظاهراً به دلیل ترس از واکنش تهران، گامی دراماتیک علیه ایران برنداشت و تهران نیز این کنش را بدون واکنش نگذاشت. به این ترتیب، فعلا تعادلی ایجاد شده که در قابش ایران بدون فراتر رفتن از خطوط قرمز غنی سازی آستانه گریز هسته‌ای، توسعه برنامه هسته‌ای‌اش را در دستور کار قرار داده و از سوی دیگر، غرب - به رهبری تروئیکای اروپایی و ایالات متحده - رژیم تحریم‌ها را حفظ کرده است،‌ اما هیچ اقدام چشمگیری علیه ایران انجام نمی‌دهد.

در مجموع به نظر می‌رسد که قدرت‌های غربی، به‌ویژه با توجه به گزارش ادعایی درباره همکاری نظامی تهران و مسکو، ترجیح داده‌اند که بر مسائل دیگر تمرکز کنند و عملاً از پرداختن به برنامه هسته‌ای این کشور صرف نظر نمایند.

اما این واقعیت به ناچار در سال آینده تغییر خواهد کرد. اول و مهمتر از همه، موضوع اسنپ بک (مکانیسم ماشه) است که طرفین معامله اصلی را مجبور می‌کند تا در مورد فعال کردن یا عدم فعال کردن آن تصمیم سازی کنند. هر تصمیمی پیامدهای گسترده‌ای خواهد داشت و می‌تواند رویکرد هسته‌ای تهران را تحت تاثیر قرار دهد. 18 اکتبر 2025 آخرین فرصت برای قدرت‌های جهانی خواهد بود تا مکانیسم ماشه را فعال کرده و تمام تحریم‌هایی را که در توافق برجام برداشته شده بودند (به جز تحریم‌هایی که قبلاً منقضی شده‌اند) بازگردانند. ایران در حال حاضر تهدید کرده که فعال کردن ماشه می‌تواند زمینه را برای خروج ایران از «ان پی تی» فراهم کند.

این تصمیم طبیعتا آینده برنامه هسته‌ای ایران را به اشکال مختلف تحت شعاع قرار خواهد داد. اما حتی اگر قدرت‌های جهانی از گزینه فعال‌سازی مکانیسم ماشه صرف نظر کنند، باز هم به ادعای گروهی، نتایج تلخی را تجربه می‌کنند چرا که به ادعای این گروه مدان برای مانور تهران هموارتر می‌شود.

غرب بر سر دوراهی!

در چنین شرایطی دو گزاره بازگشت به برجام یا تهیه پیش نویس توافق هسته‌ای جدید برجسته شده است. به نظر می‌رسد که مقام‌های رسمی ایران به‌ویژه پس از انتخاب مسعود پزشکیان، رئیس جمهوری ایران به این نتیجه رسیده‌اند که تنها راه تسکین چالش‌های اقتصادی حاکم دستیابی به توافقی با غرب است که برنامه هسته‌ای را محدود کند.

از سوی دیگر، آن کشورهای غربی، از جمله ایالات متحده که تا کم‌تر از یک ماه دیگر تحت رهبری ترامپ قرار خواهد داشت، تصمیم دارند در مسیر تعامل گام بردارند. اما حقیقت آن است که به واسطه اختلاف نظرها و شکاف‌ها، جامعه جهانی و ایران بر سر دوراهی قرار گرفته و نمی‌دانند که آیا می‌توانند به توافق هسته‌ای جدید دست یافته یا به برجام بازگردند. (که منجر به عقب‌نشینی برنامه هسته‌ای در ازای تسهیلات اقتصادی قابل توجه می‌شود.)

در این میان کشورهای غربی می‌توانند مکانیسم ماشه را نیز به سرعت فعال کنند (گزینه‌ای که در صورت اجرایی شدن به تنش‌ها میان ایران با اسرائیل و بازیگران غربی دامن خواهد زد).

به ادعای آتلانتیک توجه به این نکته نیز مهم است که نادیده انگاشتن نبود توافق در باب برنامه هسته‌ای ایران دانش دانشمندان ایرانی را از بین نمی‌برد. علاوه بر این، ایالات متحده از برجام خارج شد و دستیابی به توافقی را که برنامه هسته‌ای ایران را محدود نگاه می‌داشت، بسیار دشوار کرد.

علاوه بر این، در صورت نبود توافق، احتمال حفظ سطح غنی‌سازی فعلی زیر آستانه 90 درصد کاهش می‌یابد، بالاخص آن که ایران پیشتر در آستانه گریز هسته‌ای قرار داشته است. با توجه به تعداد زیاد سانتریفیوژها و سطح بالای غنی سازی و همچنین پیشرفت دانش فنی دانشمندان ایرانی در عرصه برنامه هسته‌ای، هر روز که بدون توافق می‌گذرد، احتمال عبور از خطوط قرمز افزایش می‌یابد. صرف نظر از اینکه آیا در باب تغییر دکترین هسته‌ای ایران تصمیمی اتخاذ شود یا خیر.

به ادعای آتلانتیک این واقعیت همچنین با رویارویی ایران و اسرائیل، به ویژه هراس تل‌آویو از تجاوز به ایران، مرتبط است. در گذشته، تصور این بود که اسرائیل بدون حمایت آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران حمله نخواهد کرد، زیرا در آن بازه زمانی تصور رایج این بود که اسرائیل درگیر جنگ منطقه‌ای شده و همزمان هدف حزب‌الله لبنان قرار خواهد گرفت.

با این همه،‌ به ادعای آتلانتیک، تحولات 7 اکتبر 2023 – می‌تواند معادلات حاکم را تغییر دهد. از همین رو در ایران گروهی بر تغییر استراتژی هسته‌ای و بازتعریف دکترین هسته‌ای تاکید دارند. به باور ناظران ایران به دنبال افزایش توان بازدارندگی‌اش در برابر تنش‌های کنونی است. به همین دلیل بازگشت ترامپ به کاخ سفید می‌تواند رویکرد تهران را تحت تاثیر قرار دهد بالاخص اگر ترامپ فشار حداکثری دو را اجرایی نماید.

در چنین شرایطی احتمال افزایش سطح غنی سازی و تغییر استراتژی هسته‌ای ایران برجسته‌تر خواهد شد. پس از سال‌ها رکود در عرصه برنامه هسته‌ای ایران و پیشرفت تهران در این مسیر بدون فراتر از رفتن از خطوط قرمز، تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی - به‌ویژه بحث ضرب‌الاجل فوری - برنامه هسته‌ای ایران را به یک نقطه اتصال اجتناب‌ناپذیر سوق می‌دهد. تهران و غرب در نقطه‌ای حساس قرار گرفتند، تصمیم برای توافق یا عدم توافق، انتخاب هرکدام از دو گزاره، می‌تواند تحولات سال 2025 را تحت تاثیر قرار داده و به گونه‌ای متفاوت رقم بزند.

منبع: اقتصادنیوز