چشم دریای خزر به دست همسایه‌هاست

در این مراسم که نخستین مجمع اقتصادی خزر بود، معاون اول رئیس‌جمهور بر ضرورت افزایش همکاری‌های اقتصادی بین کشورهای همسایه به واسطه حمل‌ونقل دریایی نیز تأکید کرد. جهانگیری به این موضوع نیز اشاره کرد که تمام پروژه‌های طراحی شده وابسته به دریای خزر باید پیوست زیست‌محیطی داشته باشند. تأکیدی که به نظر می‌رسد در تمام سال‌های اخیر با وجود تکرار آن هنوز به شکل جدی مورد توجه قرار نگرفته است. در همایشی که قرار است ۲۴ مرداد در مازندران برگزار شود، سفرای قزاقستان، روسیه، ایتالیا و آلمان نیز حضور خواهند یافت. البته شاید بیشتر این انتظار وجود داشت که سفیران پنج کشور همسایه دریای خزر گرد هم بیایند و در مورد تصمیم‌هایی که از سال‌ها قبل اتخاذ شده یا برنامه‌هایی که باید انجام شود تبادل نظر کنند، اما سفرای دو کشور آذربایجان و ترکمنستان در تعطیلات به سر می‌برند. کنوانسیون تهران به هر شکل دریای خزر در حالی که کشورهای همسایه سال‌هاست بر رعایت حقوق آن تأکید می‌کنند شرایط مناسبی ندارد و حتی برخی گونه‌های نادر موجود در آن در معرض خطر انقراض قرار دارند. در چنین وضعیتی این پرسش پیش می‌آید که خروجی تفاهمنامه‌های امضا شده و این نشست‌ها و همایش‌های بین‌المللی چیست و چرا با وجود این همه تلاش و تأکید، هنوز چالش‌های زیادی وجود دارند که بزرگترین دریاچه جهان را تهدید می‌کنند؟ کشورهای همسایه دریای خزر ۱۶ سال پیش و در آبان ۱۳۸۲ متن کنوانسیون حفاظت از محیط زیست دریای خزر را تدوین کردند تا گامی برای جلوگیری از افزایش خطرات تهدید کننده این دریا برداشته شود. از آن سال حساسیت‌ها روی فعالیت‌های مربوط به دریای خزر بیشتر شد، اما روند تخریب و تهدیدهای مربوط به این دریا چندان کاهش نیافت. رئیس اداره محیط زیست دریایی اداره کل حفاظت محیط زیست مازندران در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا با بیان این که چالش‌های خزر با توجه به سطوح همکاری بین کشورهای همسایه، چالش‌های منطقه‌ای هستند، گفت: در این که امروز دریای خزر حال خوبی ندارد شکی نیست. نیازمندی به مراقبت زیست محیطی از این دریا خیلی به صورت ملموس احساس می‌شود و کاملا هویداست، اما این مهم از طرف کشورها احساس شد. دکتر کامران نصیراحمدی افزود: کشورهای همسایه سال‌ها پیش به این نتیجه رسیدند که نمی‌توان منتظر ماند تا ابتدا وضعیت حقوقی دریا مشخص شود و بعد سراغ محیط زیست دریا بروند. به همین دلیل سال ۲۰۰۳ پیش‌نویس تفاهمنامه همکاری‌های زیست محیطی تدوین شد و سال ۲۰۰۶ هم در روز ۲۱ مرداد به تصویب اعضا رسید، زیرا کشورهای همسایه به این نتیجه رسیدند که اگر همین وضعیت بخواهد ادامه یابد، خزر دچار چالش‌های شدیدی می‌شود و بسیاری از گونه‌های آن از بین می‌روند و در نهایت زندگی ساکنان حاشیه آن به خطر می‌افتد. وی با بیان این که خزر به دلیل بسته بودن تاب آلودگی نخواهد داشت، اظهار داشت: کشورهای همسایه دریای خزر به این نتیجه رسیدند که اگر قرار است مواهب این دریا برای آینده حفظ شود، تنها نکته مهم این است که به یک تفاهمنامه برسند. به همین دلیل توافقنامه با نام کنوانسیون تهران امضا شد و چهار پروتکل ذیل این کنوانسیون قرار گرفت. پروتکل‌های چهارگانه این مسئول توضیح داد: در اسامی پروتکل‌های مصوب متوجه می‌شویم اهداف چیست؟ پروتکل‌های چهارگانه ذیل این کنوانسیون چشم‌انداز تفاهمنامه کنوانسیون تهران را مشخص می‌کنند. حفظ تنوع زیستی یا گونه‌ای، تنوع اکوسیستمی، تنوع ژنتیکی و تنوع فرهنگی چهار محوری هستند که باید پوشش داده شوند و مورد توجه قرار گیرند. رئیس اداره محیط زیست دریایی اداره کل حفاظت محیط زیست مازندران افزود: تنوع گونه‌ای و ژنتیکی یعنی ابتدا همه گونه‌های موجود در دریای خزر حفظ شده و از خطر تهدید خارج شوند. مهم‌ترین آن ها هم فک خزری است. ضمن این که ژن های مختلف از یک گونه در مناطق مختلف این دریا شناسایی شوند تا ژنتیک‌های متفاوت را برای حفاظت از آن گونه حفظ کنیم. در این صورت عملا خطر تهدید گونه‌ها نیز تعدیل می‌شود. نصیراحمدی در مورد تنوع اکوسیستمی اظهار داشت: تنوع اکوسیستمی بر حفظ وضعیت جغرافیایی و زیستی دریا تأکید دارد. باید اکوسیستم دریا حفظ شود که گونه‌ها بتوانند در مناطق مختلف آن زندگی کنند. زادآوری فک خزر در حوالی روسیه است و تابستان‌ها به سواحل جنوبی خزر می‌آید. پس باید تنوع اکوسیستمی حفظ شود که گونه‌ها بتوانند به حیات طبیعی خود ادامه دهند. وی تنوع فرهنگی را نیز به عنوان یکی از پروتکل‌های چهارگانه لازمه دیگر تکمیل این زنجیره برشمرد و توضیح داد: اگر همه شرایط برای زندگی گونه‌ها فراهم باشد و تنوع فرهنگی مورد توجه قرار نگیرد، عملاً اتفاقی که مد نظر است نمی‌افتد. وقتی دانش اجتماعی در مورد اهمیت حیات دریا و گونه‌های آن وجود نداشته باشد، سایر اقدامات بی‌نتیجه می‌ماند. این محورها می‌گویند اکوسیستم را بشناسیم و اجزای تنوع زیستی را کاملاً هدایت شده مدیریت کنیم. به گفته این مسئول، پروتکل دیگر مقابله با آلودگی نفتی بود که تنها پروتکل اجرایی شده کنوانسیون تهران محسوب می‌شود. نصیراحمدی با اشاره به انجام پروژه‌های استخراج نفت در دریای خزر از سوی چهار کشور آذربایجان، روسیه، قزاقستان و ترکمنستان گفت: در این پروتکل تأکید شده که با توجه به استخراج منابع نفتی توسط چهار کشور دیگر مقابله با آلودگی نفتی در سرلوحه اقدامات قرار گیرد. این پروتکل سال ۲۰۰۶ و از همان زمان تصویب تفاهمنامه حفاظت از دریای خزر توسط کشورهای همسایه لازم‌الاجرا شد، اما سه پروتکل دیگر با وجود این که تصویب شدند، هنوز لازم‌الاجرا نشده‌اند. دبیر مراسم گرامیداشت روز دریای خزر در مازندران به پروتکل مقابله و مدیریت منابع آلودگی خشکی به دریا نیز اشاره کرد و گفت: این پروتکل آخرین مراحل برای اجرایی شدن را می‌گذراند که طبق آن تمام منابع آلودگی از خشکی به دریا اعم از آلودگی‌های با کانون مانند پساب کارخانه‌ها یا فاضلاب شهری و آلودگی‌های بی‌کانون مانند آب خارج شده از زه‌آب کشاورزی باید مدیریت شود. سه پروتکل در انتظار امضا این مسئول درباره این برداشت که چهار کشور همسایه نسبت به برخی تعهدات خود بی‌تفاوت هستند، تصریح کرد: نمی‌توان گفت که سایر همسایه‌ها بی‌تفاوت هستند. اکنون نیز کشورها همگی به اتفاق تلاش می‌کنند که سه پروتکل دیگر هر چه زودتر لازم‌الاجرا شود. چیزی که ما پیگیری می‌کنیم این است که هر چه سریع‌تر تفاهمات منطقه‌ای ذیل این کنوانسیون افزایش یابد تا کشورهای دیگر نیز به ویژه در سه پروتکل دیگر وارد فاز اجرا شوند. نصیراحمدی توضیح داد: ما هنوز پروتکل برآورد خسارت زیست محیطی را که یکی از برنامه‌های ذیل پروتکل‌هاست به صورت اجرایی شده نداریم. وقتی همه پروتکل‌ها اجرایی و نهایی شود، اگر هر کشوری آلودگی ایجاد کند، مشمول خسارت زیست محیطی است و جریمه این خسارت را باید به کامل‌ترین شکل بپردازد و برای جبران آن اقدام کند، اما هنوز همکاری‌ها به خاطر امضا نشدن آن ۳ پروتکل جدی نشده است. وی افزود: پروتکل ارزیابی اثرات زیست محیطی می‌گوید برای تمام پروژه‌های بزرگی که در دریا ساخته می‌شود گزارش ارزیابی اثرات زیست محیطی تدوین و برنامه مدیریت پایش نوشته شود تا اگر قابلیت اجرا ندارد اجرا نشود و اگر هم دارد با زمانبندی در برنامه‌های اصلاحی اجرا شود. ضرورت برپایی همایش‌های بین‌المللی رئیس اداره محیط زیست دریایی اداره کل حفاظت محیط زیست مازندران به اهمیت برگزاری همایش‌های بین‌المللی و اثرگذار بودن این برنامه‌ها اشاره کرد و گفت: اهمیت این پروتکل‌ها و زودتر به سرانجام رسیدن آن‌ها را می‌توانیم در برپایی این همایش‌ها نشان دهیم. نصیراحمدی افزود: برپایی این رویدادها در تجمیع آرا برای این که کشورهای همسایه زودتر به نتیجه‌ای در زمینه لازم‌الاجرا شدن پروتکل‌ها برسند تاثیر زیادی دارد. حتی لازم است که چنین همایش‌هایی در کشورهای همسایه نیز برگزار شود و تجارب و داده‌های حاصل از پژوهش‌ها بیشتر تبادل شود چون پس از کنوانسیون تهران بود که شکار فک در روسیه با محدودیت شدید مواجه شد و در کشورمان مرکز ملی نجات فک خزری همکاری‌هایی را با جامعه صیادی آغاز کرد تا این گونه نادر را بیشتر بشناسانند و از مرگ آن در تورهای ماهیگیری جلوگیری شود. وی ادامه داد: امروز تمام تعاونی‌های پره‌ صیادی در صورت مشاهده فک در تور موضوع را گزارش می‌کنند و آن را نجات می‌دهند. بی تردید اگر همین کنوانسیون یا همایش‌ها نبود تبعات بیشتری را امروز شاهد بودیم و حال دریای خزر بسیار بدتر بود. باید همه با هم و با کمک رسانه‌ها تلاش کنیم که فضای ملی مناسبی برای حمایت از کنوانسیون راه بیفتد تا هر چه سریع تر پروتکل‌ها اجرایی شود. این مسئول از برنامه‌ریزی برای استقرار دفتر کنوانسیون تهران در کشورهای همسایه خبر داد و گفت: دبیرخانه کنوانسیون همچنان در ژنو مستقر است، اما قرار است ابتدا به یکی از کشورهای همسایه دریای خزر منتقل شود و پس از آن به صورت سالانه در کشورهای دیگر به طور گردشی مستقر شود. در این صورت روند پیگیری‌ها نیز سرعت بیشتری خواهد گرفت. حاشیه پررنگ‌تر از متن با وجود همه این تأکیدات و اهمیتی که حفظ حیات دریای خزر دارد، در تمام سال‌های اخیر آن چه که بیشتر از مسائل مربوط به حیات این دریا مورد توجه جامعه و رسانه‌ها قرار گرفت نیز بحث سهم کشورهای همسایه از این پهنه آبی بزرگ است. نگاه جامعه و حتی عمده رسانه‌ها به تمام نشست‌های پیرامون دریای خزر که تا کنون برگزار شده، صرفاً به همین محدود شده که سهم ایران از این دریا چقدر تعیین شده و حتی گمانه‌ها و شایعاتی نیز بارها در این مورد مطرح شد. در حالی که به گفته مسئولان کشور هیچ تصمیمی درباره میزان سهم مالکیت کشورهای همسایه از دریای خزر گرفته نشده است. به هر حال دریای خزر در شرایطی که از ۱۳ سال پیش روزی به نام آن ثبت شده است و مسئولان پنج کشور همسایه بر آن نگاهی ویژه دارند، هنوز دردهای زیادی دارد که به اعتقاد کارشناسان در صورت اجرایی شدن پروتکل‌های کنوانسیون تهران بخش زیادی از این دردها درمان می‌شوند.