نگاهی گذرا به نقش پژوهشکده حقوق و قانون ایران در توسعه دانش حقوق

فعالیت پژوهشکده حقوق و قانون ایران عملاً از سال ۱۳۸۹ آغاز شد. این پژوهشکده از آغاز به جمع‌آوری و مدیریت دانش پیرامونی مواد قانونی متمرکز شد. در سال ۱۳۹۴، موافقت اصولی و در سال ۱۳۹۸، موافقت قطعی برای تبدیل این مرکز به "مرکز پژوهشی دانشنامه‌های حقوقی علامه" از شورای گسترش وزارت علوم حاصل گردید. در سال ۱۳۹۹، پس از طی دوران تأسیس و تثبیت، پژوهشکده دوره توسعه خود آغاز کرد. این مرکز توانست موافقت وزارت علوم را برای ارتقا به "پژوهشکده" دریافت کند و این تغییرات در دی ماه سال ۱۳۹۹ ثبت و در روزنامه رسمی منتشر شد. همچنین در این سال بود که پژوهشکده حقوق و قانون ایران به‌عنوان نخستین مرکز علمی فعال در حوزه حقوق، با ارائه سوابق پژوهش‌های انجام‌شده، افتخار کسب عنوان شرکت دانش‌بنیان از معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری را به خود اختصاص داد.

قبل از ارتقاء به پژوهشکده، فعالیت‌های پژوهشی این مؤسسه در سه گروه پژوهشی "مطالعات حقوقی"، "مطالعات جزایی" و "مطالعات فقهی" متمرکز بود. اما با این تغییرات، وزارت علوم با افزایش تعداد و تغییر در عناوین گروه‌های پژوهشی این مؤسسه موافقت کرد. در نتیجه عناوین گروه های پژوهشی پژوهشکده حقوق به گروه پژوهشی دانشنامه‌نگاری حقوقی، گروه پژوهشی نظریه‌پردازی و نواندیشی حقوقی، گروه پژوهشی مطالعات تأثیر اجتماعی قوانین و گروه پژوهشی مطالعات حقوق مضاف تغییر پیدا کردند.

فعالیت‌ها و دستاوردهای پژوهشی پژوهشکده حقوق

پژوهشکده حقوق و قانون ایران به مدت سال‌ها در زمینه تحقیقات حقوقی فعالیت‌های متعددی انجام داده است که به نوعی نمایانگر تلاش‌ها و دستاوردهای این پژوهشکده در زمینه حقوق و قانون می‌باشد. پژوهشکده حقوق و قانون فعالیت‌های پژوهشی خود را به دو دسته اصلی تقسیم نموده است: پژوهش کلان و پژوهش موردی

پژوهش های کلان

در پژوهش های کلان، پژوهشکده حقوق و قانون به ایجاد و تدوین پروژه‌ها و مطالعات گسترده و عمیق در حوزه‌های مختلف حقوقی می‌پردازد. این فعالیت‌ها با هدف تحلیل و بررسی مسائل بزرگتر و پیچیده‌تر حقوقی، توسعه نظریه‌پردازی‌های نوین، ایجاد دانش جدید و مدیریت دانش تولید شده حقوقی انجام می‌شود. به عنوان نمونه می توان به پروژه های زیر اشاره کرد:

• پروژه دایره المعارف حقا (مدیریت دانش پیرامونی مواد قانونی)
• شاخه‌بندی دانشنامه‌های حقوقی و پدیداری حقوق مضاف
• مجموعه دوازده جلدی مستند فقهی قانون مدنی
• مجموعه دو جلدی فهرستگان اصطلاحات حقوقی با ۱۰۶٬۲۸۸ واژه تخصصی
• بازنگری و اصلاح قانون ثبت احوال و تدوین لایحه اصلاح قانون ثبت احوال
• ترجمه مجموعه ۵ جلدی کتاب تحریر المجله
• دانشنامه آنلاین، رایگان و تخصصی «ویکی حقوق»
• و .....

یکی از پروژه های مذکور که هم اکنون با مشارکت بیش از پنجاه پژوهشگر در حال توسعه و بروزرسانی است، ویکی حقوق است. این پروژه با شعار «حقوق را جدی بگیریم» در سال ۱۳۹۸ توسط پژوهشکده حقوق و قانون ایران آغاز شد. این دانشنامه تخصصی و آنلاین حقوقی به عنوان یک منبع جامع و قابل دسترس برای هرکسی که به دنبال درک بهتر از حقوق است، تدوین و راه‌اندازی شد. با ورود نسخه اینترنتی آن در تابستان ۱۳۹۹، این پروژه، موفق به ارتقاء آگاهی عمومی و تسهیل در دسترسی به رفرنس‌های تخصصی حقوقی شده است. دانشنامه ویکی حقوق در حال حاضر میزبان بالغ بر پنجاه هزار صفحه و مقاله است.

یکی از ویژگی‌های برجسته ویکی حقوق، فراهم آوری امکان دسترسی به دانش پرامونی هر ماده از قوانین مادر است. این ویژگی به قضات و وکلا کمک می‌کند تا در نگارش آراء قضایی و لایحه‌های حقوقی به صورت دقیق‌تر و سنجیده‌تر عمل کنند. همچنین، برای آحاد مردم جامعه که با حقوق مانوس نیستند، تأثیرات آموزنده‌ای داشته است زیرا افراد می‌توانند زیر هر ماده قانونی متوجه شوند که آن ماده چه می‌گوید و استادان حقوق درباره آن چه گفته اند و حتی به تعریف و توضیح اصطلاحات تخصصی حقوقی دسترسی پیدا کنند.

ویکی حقوق با ایجاد مقالات دانشنامه‌ای برای اصطلاحات تخصصی حقوق، توانسته است حقوق را به زبان عامیانه و فهم‌پذیر برای هر یک از افرادی که با زبان حقوقی مانوس نیستند، ارائه دهد. این پروژه به عنوان یک ابزار موثر در تبیین قوانین و حقوق به افراد عادی کمک کرده و از این منظر تأثیرات مثبتی را در سطح کشور داشته است.

• ببینید: ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی در ویکی حقوق
• ببینید: قرار موقوفی تعقیب در ویکی حقوق
• ببینید: ماده ۱۹۰ قانون مدنی در ویکی حقوق

پژوهش های موردی

پژوهش‌های موردی همواره بر مساله خاص تاکید دارند. از آنجاکه پژوهشکده حقوق و قانون ایران بر کاربردی بودن و اثربخشی نتایج پژوهش تاکید دارد در طول دوره توسعه انجام پژوهشهای موردی را نیز در دستور کار خود داشته است.این پژوهشکده در حوزه پژوهش‌های تقاضامحور نیز با ارائه گزارش‌های پژوهشی مهمی نظیر «ارزیابی پیش‌نویس آیین‌نامه اجرایی نحوه و میزان دسترسی به اطلاعات مرکز ملی داده‌های قوه قضاییه»، «ارزیابی پیش‌نویس آیین‌نامه اجرایی قانون اصلاح قانون مبارزه با پولشویی از منظر سازگاری درونی و انطباق با اصول حقوقی» و «گزارش عملکرد قوه قضاییه در سال ۱۳۹۶» با سازمان‌های مختلفی نظیر وزارت دادگستری، قوه قضائیه، ستاد دیه، سازمان ثبت احوال، شرکت ملی نفت ایران و ... همکاری کرده است. عناوین برخی این پژوهشها به شرح زیر است.

• گزارش پژوهشی ارزیابی پیش نویس اصلاح لایحه شورای حل اختلاف
• گزارش پژوهشی ارزیابی پیش نویس آیین نامه قانون اصلاح قانون مبارزه با پولشویی
• گزارش پژوهشی ارزیابی پیش‌نویس لایحه مدیریت تعارض منافع در خدمات عمومی
• گزارش پژوهشی ارزیابی پیش‌نویس لایحه ثبت اشخاص حقوقی
• گزارش پژوهشی تجربه زیسته اصل 160 قانون اساسی
• گزارش پژوهشی بررسی و ارزیابی سند جامع اصلاح توسعه حقوقی
• تعدیل مبالغ قانونی موضوع ماده ٢٨ قانون مجازات اسلامی
• تدوین دانشنامه حقوق ثبت احوال
• تدوین مجموعه قانون ثبت احوال در نظم حقوقی کنونی
• و .....

نشریات وابسته به پژوهشکده حقوق و قانون ایران

پژوهشکده حقوق و قانون ایران، با هدف تولید و انتشار اطلاعات تخصصی در حوزه حقوق، نشریات مختلفی را ایجاد و منتشر نموده‌است. این نشریات شامل روزنامه، دوهفته نامه، فصلنامه و دوفصلنامه است.

روزنامه دنیای حقوق، به عنوان نخستین روزنامه پژوهشی و اطلاع‌رسانی حقوقی در ایران بود که نخستین شماره آن در تاریخ ۲۲ مرداد ۱۳۹۳ به چاپ رسید و در برخی از روزها به‌صورت ۱۲ و در بعضی دیگر به‌صورت ۱۶ صفحه‌ای منتشر می‌شد.

دوهفته‌نامه پیک اطلاع‌رسانی حقوق و قانون نیز از دیگر نشریات این پژوهشکده است که در شهریور ۱۳۹۰ مجوز انتشار از هیئت نظارت بر مطبوعات را کسب نمود.

فصلنامه تحقیق و توسعه در حقوق تطبیقی که قبلاً با نام فصلنامه دانشنامه‌های حقوقی شناخته می‌شد، در شهریور ۱۳۹۵ مجوز انتشار از دبیرخانه هیئت نظارت بر مطبوعات دریافت کرد. این

دوفصلنامه نقد و تحلیل آراء قضایی نیز در زمستان ۱۴۰۰، به صاحب‌امتیازی پژوهشکده حقوق پایه گذاری شده است. این فصلنامه علاوه بر انتشار مقالات تخصصی، مسئول برگزاری جلسات پژوهشی نقد و تحلیل آراء قضایی نیز می‌باشد و هیئت تحریریه آن را قضات عالی رتبه شاغل و بازنشسته از قوه قضائیه تشکیل داده اند.

کرسی های علمی و همایش های ملی

پژوهشکده حقوق و قانون ایران با مجوز شورای عالی انقلاب فرهنگی، تا کنون ۴۰ کرسی علمی ترویجی را در حوزه های تخصصی حقوق برگزار کرده است. این کرسی‌ها با هدف ارتقاء دانش و ترویج نظریه‌پردازی در حوزه حقوق برگزار می‌شوند. کرسی های علمی برگزار شده، به ایجاد ارتباط نزدیک با اساتید، پژوهشگران، و دانشجویان حقوق ایران کمک کرده و نقش مهمی در ارتقاء دانش حقوقی و بهبود روش‌های قضایی کشور ایفا کرده است. همچنین پژوهشکده حقوق و قانون نه تنها در برگزاری برخی همایش ها به عنوان مشارکت کننده بلکه به عنوان برگزارکننده اصلی نیز حضور یافته و نقش آفرینی کرده است.