وزیر دفاع دولت رئیسی چه کسی خواهد بود؟ + جزئیات

کم کم به زمان انتشار لیست اعضاء کابینه نزدیک می شویم. حالا بسیاری منتظرند تا ابراهیم رئیسی تیم خود را در حوزه های مختلف معرفی کند تا مردم با دولت سیزدهم و ساختارش آشنا شوند.

یکی از وزارت خانه های مهم و کلیدی دولت "وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح" است. این وزارت خانه کم حاشیه معمولا کمتر در چشم رسانه ها و جراید است اما با این حال، اهمیت بسیار زیادی در اداره کشور داشته و دارد.

وزارت دفاع، ساختار، وظایف و نهادهای در سایه

وزارت دفاع از قدیم الایام در دولت های مختلف وجود داشته است. پیش از انقلاب نام این وزارت خانه "وزارت جنگ" بود. در زمان دکتر مصدق نام این وزارت خانه به "وزارت دفاع ملی" تغییر کرد اما بعد از کودتای 28 مرداد 1332 مجددا به "وزارت جنگ" تغییر نام داد. بعد از انقلاب نام این نهاد مجددا به وزارت دفاع ملی تغییر کرد که چندی بعد به "وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح" تبدیل شد.

 برنامه‌ ریزی، هماهنگی، پشتیبانی و گسترش توان دفاعی نیروهای مسلح ایران از وظایف وزارت دفاع است. همچنین وظیفه تجهیز نیروهای دفاعی برای مقابله با تهدیدات احتمالی بر عهده این وزارت خانه است.

وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح زیرشاخه های بسیار زیادی دارد و اصولا نهادهای گوناگونی به آن مرتبط است. ساصد (سازمان صنایع دفاع جمهوری اسلامی ایران)، سازمان صنایع هوافضا، صاایران (صنایع الکترونیک ایران)، سازمان پژوهش‌های نوین دفاعی، سازمان اتکا، سازمان توسعه منابع انرژی و ... از جمله مهم ترین نهادهای مرتبط به وزارت دفاع هستند.

مروری بر وزرای دفاع ایران

ضرورت دفاع از مرزهای کشور، وجود نهاد وزارت جنگ یا دفاع را از همان ابتدا ضروری می کرد. از این رو وزارت دفاع یا جنگ یکی از قدیمی ترین وزارت خانه های دول حاکم در ایران است. قبل از انقلاب افراد غالبا نظامی چون کامران میرزا، میرزا حسین خان سپهسالار، عبدالحسین میرزا فرمانفرما، حسن مستوفی‌الممالک، علیقلی سردار اسعد، احمد قوام السلطنه، سردار محتشم بختیاری، رضا خان میرپنج، محمد علی فروغی، احمد امیراحمدی، مرتضی یزدان ‌پناه، اسدالله صنیعی و غلامرضا ازهاری وزیر جنگ بودند.

بعد از انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 به ترتیب افراد زیر سکان وزارت دفاع را به دست گرفتند: احمد مدنی (1357)، محمد تقی ریاحی (1358)، مصطفی چمران (1358)، جواد فکوری (1359)، موسی نامجو (1360)، محمد سلیمی (1360)، محمد حسین جلالی (1364)، اکبر ترکان (1368)، محمد فروزنده (1372)، علی شمخانی (1376)، مصطفی محمد نجار (1384)، احمد وحیدی (1388)، حسین دهقان (1392) و امیر حاتمی (1396).

انقلاب جوان و مشکلاتش، وزیر دفاعی که مجبور به خروج از کشور شد

اولین وزیر دفاع ایران بعد از انقلاب، احمد مدنی است. مدنی که دریادار ارتش شاهنشاهی بود و همزمان از اعضاء ارشد جبهه ملی به حساب می آمد، توسط مهدی بازرگان وزیر دفاع دولت موقت شد. مدنی در انتخابات ریاست جمهوری سال 58 نیز شرکت کرد که علی رغم شکست از ابوالحسن بنی صدر یک شگفتی ساز شد و توانست با کسب 15 درصد آراء نفر دوم شود.

احمد مدنی به محض قبول مسئولیت در وزارت دفاع مجبور به کناره گیری شد. او حدودا دو ماه وزیر دفاع بود اما اوضاع کشور به حدی بی ثبات بود که او مجبور شد کنار برود. وجود نیروهای امنیتی مختلف، از هم پاشیده شدن ارتش، مسلح شدن نیروهای چپ، وجود انواع و اقسام کمیته های انقلابی و به خصوص به هم خوردن وضعیت سیاست خارجی کشور همه و همه باعث سخت شدن کار مدنی شدند.

احمد مدنی بعد از کنار رفتن از وزارت دفاع هم باز دچار مشکلاتی شد. او که بیش از پیش به چهره ای منتقد و اپوزیسیون تبدیل می شد سرانجام مجبور به خروج از کشور شد. مدنی با توجه به اطلاعاتی که از اسناد مکشوفه در سفارت آمریکا در تهران به ‌دست آمد، از سوی دانشجویان خط امام به جاسوسی و ارتباط با آمریکا متهم شد، لذا در اواسط سال 1359 برای همیشه از کشور خارج شد و به آمریکا مهاجرت کرد.

بعد از مدنی، محمد تقی ریاحی وزیر دفاع دولت موقت شد. او نیز از اعضاء ارشد جبهه ملی بود و ریاست ستاد ارتش منصوب دکتر مصدق در 7 ماه پایانی دوران نخست ‌وزیری اش را بر عهده داشت. محمد تقی ریاحی نیز در همان ابتدا با مشکلات فراوانی روبه رو بود. او نه تنها نمی توانست بر گروه های مسلح مختلف چپ یا انقلابی غلبه کند بلکه قدرت رام کردن اعضاء داخل ارتش و وزارت دفاع را هم نداشت. به طور مثال، ریاحی در یک اقدام جنجالی سرهنگ عزیزالله امیررحیمی (فرمانده دژبان مرکز) را برکنار کرد اما امیررحیمی حکم او را نپذیرفت و گفت: "من به دستور امام آمده ‌ام و به دستور امام هم خواهم رفت و به جز امام، هیچ‌کس دیگر را قبول ندارم."

شرایط بحرانی باعث شد محمد تقی ریاحی سرانجام استعفا دهد. استعفای او ابتدا مورد موافقت دولت موقت قرار نگرفت اما با اصرار او سرانجام دولت موقت پذیرفت که او از کابینه کنار رود. ریاحی بعد از استعفا از کشور خارج شد و در فرانسه درگذشت.

وزارت دفاع و جنگ 8 ساله

مصطفی چمران در سال 58 وزیر دفاع دولت موقت شد. او به جز مشکلات فوق الذکر با مشکلات دیگری هم دست به گریبان بود. اصرار برخی اعضاء تندرو انقلابی بر انحلال ارتش باعث شده بود او به دردسر بیفتد. با تلاش های زیاد چمران و همفکرانش ارتش منحل نشد اما برخی اعضاء آن کنار گذاشته شده و به اصطلاح پاکسازی شدند. اتفاق مهم دیگر در زمان وزارت چمران، شورش گروه های مسلح در مرزهای کردستان و چند استان دیگر بود. چمران که یک چریک زبردست بود و سالها در مصر و لبنان آموزش دیده بود به خوبی توانست شورش این گروه های غالبا جدایی طلب را سرکوب کند.

با استعفاء دولت موقت، چمران بر خلاف برخی اعضاء کابینه بازرگان در مقام خود باقی ماند. او در اردیبهشت سال 59 با حکم امام خمینی (ره) به مقام مشاور شورای عالی دفاع ملی منسوب شد. با آغاز جنگ تحمیلی هم چمران به خوزستان رفت و "ستاد جنگ‌های نامنظم" را به وجود آورد. با وجود موفقیت های فراوان چمران در انهدام نیروهای دشمن در سال اول جنگ اما او سرانجام در سال 1360 بر اثر ترکش خمپاره به شهادت رسید.

جواد فکوری وزیر بعدی دفاع ایران است. او از سال 1359 تا 1360 این پست را بر عهده داشت. فکوری پیش از وزارت دفاع، فرمانده نیروی هوایی ارتش بود و با وجود وقوع جنگ و به هم ریختن ساختار ارتش، به خوبی توانسته بود فعالیت های هوایی ایران را از سر بگیرد. به همین دلیل، محمد علی رجایی (نخست وزیر وقت) او را با حفظ سمت به عنوان وزیر دفاع برگزید. فکوری در طول حضور کوتاه مدتش در وزارت دفاع به خوبی توانست جنگ را اداره کند و به خصوص تجهیزات هوایی ایران را بازسازی نماید. با این حال، او در 7 مهرماه سال 1360 در راه بازگشت از جبهه بر اثر سقوط پرواز هرکولس سی-130 نیروی هوایی ارتش به همراه جمعی از فرماندهان ارتش و سپاه شهید شد.

بعد از شهید فکوری، سید موسی نامجوی مدت کوتاهی وزارت دفاع را بر عهده داشت. او وزیر کابینه شهید رجایی و باهنر بود. در واقع، نامجو پس از انتقال فکوری از وزارت دفاع به ستاد فرماندهی ارتش، جایگزین او شده بود. او مدت بسیار کوتاهی در مقام وزارت بود و بعد از مدت کوتاهی هم شهید شد. نامجوی در همان هواپیمایی بود که فکوری و کلاهدوز و فلاحی و ... حضور داشتند؛ هواپیمایی که سقوط کرد و اکثر سرنشینانش شهید شدند.

محمد سلیمی وزیر دفاع بعدی جمهوری اسلامی ایران بود. سلیمی در دولت سوم با درجه سرهنگی به وزارت دفاع برگزیده شد. سلیمی اولین وزیر دفاعی بود که تا حدی در مقام خود ثبات داشت. او تا سال 64  وزیر دفاع ماند و از این جهت از اسلاف خود جلوتر بود.

سلیمی در دوران حضورش در وزارت خانه مشکلات زیادی داشت. حالا به جز جنگ با عراق، مساله تحریم آمریکا نیز پیش آمده بود. وزیر دفاع حالا باید تجهیزات جنگی می خرید یا درست می کرد تا دست رزمندگان در جبهه های مختلف خالی نماند.

با تشکیل کابینه دوم میرحسین موسوی (نخست وزیر وقت)، محمدحسین جلالی به عنوان وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح انتخاب شد تا این مسئولیت را برای چهار سال برعهده بگیرد. جلالی از فرماندهان عالی رتبه نیروی هوایی ارتش بود و به دستور امام خمینی (ره) برای کمک در تشکیل نیروی هوایی سپاه انتخاب گردید. در زمان وزارت جلالی، جنگ تحمیلی 8 ساله نیز به پایان رسید و وزارت دفاع وارد یک دوره ثبات و آرامش شد.

وقتی وزارت دفاع هم دست کارگزاران می افتد

با پایان جنگ و انتخاب اکبر هاشمی رفسنجانی به عنوان رئیس جمهور جدید، اکبر ترکان به عنوان وزیر دفاع انتخاب شد. انتخاب ترکان که یک فرد غیر نظامی است به عنوان وزیر دفاع، بسیاری را شوکه کرد. این انتخاب رفسنجانی به خوبی نشان داد که او قصد دارد سازندگی را تا چه سطحی پیش ببرد. حضور 4 ساله اکبر ترکان در مقام وزارت دفاع نشان می دهد اطرافیان هاشمی و کارگزاران حتی در پست های نظامی کشور و دولت نفوذ داشتند.

وزارت دفاع و آغاز دوران ثبات

هاشمی در دوره دوم ریاست جمهوری اش محمد فروزنده را به عنوان وزیر دفاع به مجلس معرفی کرد. فروزنده از فرماندهان جنگ تحمیلی و سپاه پاسداران بود و توانست به مدت 4 سال در مقام وزارت دفاع باقی بماند.

به طور کلی در دوره ترکان و فروزنده، تمرکز وزارت دفاع بر سازندگی و توسعه تجهیزات یا پشتیبانی نظامی بود. ایران بعد از جنگ باید خود را تجهیز می کرد و وزارت دفاع در راس این تجهیزسازی قرار داشت. ایجاد سازمان ها و نهادهای مختلف نظامی، آغاز ساخت تجهیزات موشکی مختلف و به خصوص ساخت موشک های بالستیک بومی ایرانی بر اساس مدل روسی – شوروی از جمله اقدامات وزیر دفاع دوره هاشمی رفسنجانی بود.

در دوره اصلاحات و محمد خاتمی، علی شمخانی به عنوان وزیر دفاع برگزیده شد. شمخانی 8 سال در این وزارت خانه بود و از این حیث، رکورد دار است. شمخانی از نظامیان باسابقه ایران اسلامی بود. او در طول 8 سال جنگ تحمیلی فرمانده بود و آن طور که خودش گفته در این سالها " تشکیلات رزمی نیروهای دریایی ارتش و سپاه را با ایجاد تحول اساسی در سلاح ها، تاکتیک ها و عملیات مشترک دو نیرو، تجدید سازمان کرد."  شمخانی  که از نظامیان نسبتا میانه رو است در سال 1376 وزیر دفاع شد و تا سال 84 نیز در این مقام باقی ماند. بسیاری این دوره را دوره ثبات در وزارت دفاع می دانند.

بعد از شمخانی، دو نفر یعنی مصطفی محمدنجار و احمد وحیدی به عنوان وزیر دفاع انتخاب شدند. نجار وزیر دفاع دولت اول احمدی نژاد و وحیدی، وزیر دفاع دولت دوم احمدی نژاد بود. هر دو این اشخاص از فرماندهان سپاه پاسداران بودند و سوابق زیادی در اداره جنگ داشتند. در دوره احمدی نژاد قطعنامه های مختلفی علیه کشورمان امضا شد و به خصوص تحریم تسلیحاتی ایران که تقریبا از زمان جنگ شروع شده بود، شدت گرفت. سرعت بخشیدن به پروژه های دفاعی و موشکی بومی و دور زدن تحریم ها از جمله الزامات وزارت دفاع در دوره 8 ساله احمدی نژاد بود که در دوره نجار و وحیدی انجام گرفت.

با ورود حسن روحانی به پاستور حسین دهقان به عنوان وزیر دفاع انتخاب شد. دهقان از جمله فرماندهان باسابقه جنگ و سپاه پاسداران بود. او سال‌های دهه 60 فرمانده سپاه تهران بود و همزمان با اداره جنگ، مقابله با منافقین و گروهک های مسلح را نیز بر عهده داشت.

وقتی یک ارتشی وزیر دفاع می شود

سرتیپ امیر حاتمی آخرین وزیر دفاع ایران است. او که یک ارتشی است در سال 1396 و با آغاز دور دوم ریاست جمهوری حسن روحانی به عنوان وزیر دفاع انتخاب شد. حاتمی فرمانده یگان‌ های ارتش در مناطق عملیاتی شمال غرب و غرب کشور، معاون اطلاعات فرماندهی کل ارتش، معاونت نیروی انسانی ستاد کل نیرو‌های مسلح و معاون ارکان و امور مشترک نیرو‌های مسلح بوده است. او همچنین، شرکت در جنگ به عنوان بسیجی و حضور در عملیات موسوم به "مرصاد" علیه نیروهای منافقین را تجربه کرده است.

چالش های وزارت دفاع

وزارت دفاع در طول حیاتش بالا و پایین های زیادی داشته است. شاید بتوان گفت اصلی ترین مشکل و چالش وزارت دفاع مشخص نبودن دایره وظایفش است. وجود دو قوه نظامی ارتش و سپاه و مشخص نبودن تعاریف و وظایف دقیق آنها باعث شده وزارت دفاع همواره در تعریف وظایف و اهدافش دچار ابهام شود.

به جز این مساله حقوقی و ساختاری، مساله تحریم ها و ارتباطش با تجهیزات موشکی شاید مهم ترین مساله و چالش وزارت دفاع باشد. از جمله وظایف اصلی وزارت دفاع، تامین و تجهیز نیروهای دفاعی برای مقابله با تهدیدات احتمالی است. ساخت موشک های بالستیک دوربرد و میان برد از وظایف اصلی وزارت دفاع است. به روز کردن سیستم های موشکی نسبتا قدیمی روسی از جمله اقداماتی است که وزارت دفاع چند سالی آن را دنبال می کند اما هنوز به اتمام نرسیده است. به روز رسانی و خرید هواپیماهای جنگی نیز از اولویت های وزارت دفاع است که باید با همکاری سپاه و ارتش آن را آغاز کند.

با وجود لغو تحریم تسلیحاتی ایران، یکی از مهم ترین اقدامات وزارت دفاع، خرید تجهیزات مختلف نظامی از کشورهای مختلف به خصوص چین و روسیه است. اقدامی که باید هرچه سریعتر شروع شود تا پشتیبانی از نیروهای مسلح دچار وقفه نگردد.

همچنین، ساماندهی ارکان و نهادهای مختلف مرتبط به وزارت دفاع، تداوم پژوهش های نظامی، دور زدن تحریم های مختلف و افزایش ارتباط موثر با قوای نظامی  و انتظامی کشورهای دوست و متحد از جمله الزامات وزارت دفاع در دوره جدید خواهد بود.

چه کسی وزیر دفاع بعدی خواهد بود؟

گزینه های مختلفی برای پست وزارت دفاع دولت سیزدهم معرفی شده اند. اشخاصی از قبیل امیرعلی حاجی زاده، حبیب الله سیاری، علیرضا افشار و محمد باقر ذوالقدر از این دسته اند.

سردار حاجی زاده فرمانده نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است که به خصوص با فعالیت های موشکی سالهای اخیرش سر و صدای زیادی به پا کرد. امیر سیاری نیز از امرای باسابقه و محبوب ارتش است که چند سال فرماندهی نیروی دریایی را بر عهده داشت. سردار افشار از فرماندهان سپاه و معاون سیاسی وزیر کشور بوده و محمد باقر ذوالقدر هم از فرماندهان سپاه و معاون سابق ستاد کل نیروهای مسلح در امور بسیج، معاون راهبردی قوه قضائیه از 1391  تا 1399  و همچنین معاون حفاظت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم قوه قضائیه از 1389  تا 1391 بوده‌است. وی هم‌اکنون مشاور رئیس قوه قضاییه است.

در بین گزینه های بالا بیشتر رسانه ها و خبرگزاری ها شانس سردار ذوالقدر و سردار حاجی زاده را بیشتر از سایرین می دانند. در این بین به خصوص شانس ذوالقدر به خاطر نزدیکی به سید ابراهیم رئیسی در زمان ریاست بر قوه قضائیه بیشتر است.

منبع: خبر فوری