هشدار هواشناسی: هوای تهران «نارنجی» شد

بررسی‌ها نشان می‌دهد افزایش استفاده از خودروی شخصی طی هفته‌های اخیر تحت تاثیر «کاهش اخیر تقاضای تاکسی‌آنلاین و ازدحام همیشگی مسافر در مترو»، عامل تازه‌ای برای افزایش غلظت ریزذرات آلاینده در هوای تهران شده است.

در غیاب داده‌های رسمی معاونت ترافیک شهرداری تهران درباره «نبض تردد‌ها در معابر شهر»، یک گزارش رسمی از سوی نهاد پایش آلودگی هوا مشخص می‌کند، «ساکنان تهران در مواجهه بالا با آلودگی» قرار دارند به‌طوری‌که طبق جدیدترین ارزیابی‌ها از تبعات آلودگی مزمن، دست‌کم ۲۰درصد از مرگ‌ومیر افراد بالای ۳۰سال در مناطق آلوده، متاثر از همین شرایط جوی است. طبق این پایش، حجم آلودگی هوای پایتخت ۶برابر سقف مجاز است.

آلودگی در حالی به آسمان تهران بازگشته که برابر آمار رسمی، سال گذشته نیز تهرانی‌ها بیش‌از ۳۰درصد روز‌های سال هوای آلوده تنفس کردند.

جولان آلاینده‌ها در جو پایتخت از عصر روز پنج شنبه آغاز شد و در برخی از ساعات شب هنگام شاخص کیفیت هوا به محدوده اضطرار (بالای ۱۵۰) رسید. روز جمعه نیز شاخص کیفیت هوا در تمام ساعات هوای آلوده را گزارش می‌کرد؛ طوری‌که شاخص کیفیت هوای ۲۴ساعت منتهی به صبح این روز ۱۲۹ (ناسالم برای گروه‌های حساس) محاسبه شد.

روند تشدید آلودگی هوای پایتخت در روز شنبه نیز ادامه پیدا کرد و تا هنگام نگارش این گزارش در ظهر روز گذشته، شاخص لحظه‌ای کیفیت هوا همچنان در محدوده ناسالم برای گروه‌های حساس (بین ۱۰۱ تا ۱۵۰) قرار داشت. هشدار نارنجی هوای تهران ناشی از افزایش غلظت ریزذرات معلق سمی موسوم به PM ۲/ ۵ است که این روز‌ها افق را کدر کرده است.

اما آلوده شدن تهران با انتشار این ذرات در آسمان تنها مربوط به اکنون نیست. بررسی وضعیت هفت‌ماه‌ونیم سپری‌شده از سال جاری نشان می‌دهد تعداد روز‌های نارنجی نسبت به مدت مشابه پارسال تقریبا دوبرابر شده است.

تهرانی‌ها پارسال در فاصله هفت‌ماه و ۲۱روز نخست سال ۴۶روز هوای ناسالم برای گروه‌های حساس داشته اند که این میزان امسال به ۸۷روز افزایش پیدا کرده است.

افزون بر این تعداد روز‌های قرمز (هوای ناسالم برای همه با شاخص کیفیت هوای ۱۵۱ تا ۲۰۰)، بنفش (هوای بسیار ناسالم با شاخص ۲۰۱ تا ۳۰۰) و قهوه‌ای (هوای خطرناک با شاخص بیش از ۳۰۰) در تهران نیز در مدت سپری‌شده از سال۱۴۰۱ نسبت به ایام مشابه پارسال افزایش قابل توجهی داشته است.

پارسال پایتخت نشینان طی این مدت فقط یک روز هوای ناسالم برای همه تنفس کردند که این تعداد امسال به هشت روز افزایش پیدا کرده و عملا هشت‌برابر شده است. همچنین در سال گذشته هیچ روز «بسیار ناسالم» و «خطرناکی» ثبت نشد؛ اما امسال در کمتر از هشت‌ماه اخیر دو روز بنفش و دو روز قهوه‌ای در پایتخت ثبت شده است.

اگرچه این چهار روز فوق‌العاده آلوده نشأت‌گرفته از انتشار ریزذرات معلق در جو با منشأ طبیعی (بیابان‌های واقع در کشور‌های همسایه نظیر عراق و عربستان) بود؛ اما صرف نظر از شدت گرفتن این پدیده در سال جاری، روز‌های بسیاری نیز هوا برای همه یا برای گروه‌های ناسالم حساس بود که در عمده این روز‌ها آلاینده اصلی هوا ذرات معلق با قطر کوچک‌تر از ۵/ ۲ میکرون (PM ۲/ ۵) بود.

در یک نگاه کلی ارتباط مستقیم افزایش تعداد روز‌های آلوده تهران در سال جاری نسبت به سال ۱۴۰۰ با وضعیت غیر قابل تحمل حمل‌ونقل عمومی برای مسافران درون شهری انکا رناپذیر است.

تراکم مازاد مسافر در اتوبوس‌ها و قطار‌های مترو به‌ویژه در ساعات پیک جابه جایی مسافران و ازدحام غیر قابل تحمل مسافران در این ناوگان نشأت‌گرفته از کمبود شدید ناوگان حمل‌ونقل عمومی در تهران از یکسو و هزینه پایین استفاده از خودروی شخصی برای سفر‌های روزمره با توجه به قیمت گذاری غیربازدارنده برای محدوده‌های طرح ترافیک و پایین بودن هزینه سوخت از سوی دیگر عواملی است که زمینه ساز افزایش سفر‌های روزانه با خودروی شخصی شده است.

اما در روز‌های اخیر یک اتفاق دیگر نیز ترافیک تهران را شارژ کرده و آن کاهش مسافران تاکسی‌های آنلاین است. هنوز آمار رسمی در این ارتباط منتشر نشده است، اما تحقیقات میدانی و گفتگو با مسافران هر روزه تاکسی‌های اینترنتی نشان می‌دهد مسافران در چند هفته اخیر بعضا به خودروی شخصی شیفت کرده اند.

آن‌ها بین خودروی شخصی، ناوگان حمل‌ونقل عمومی و تاکسی‌های برخط گزینه اول را ترجیح داده اند؛ به ویژه با توجه به اینکه هزینه سفر با ناوگان شخصی به درون محدوده‌های ترافیکی تفاوتی با کرایه سفر با تاکسی‌های دربستی آنلاین نداشته است.

این انتخاب بیش از هر چیز نشأت‌گرفته از ضعف در ناوگان حمل‌ونقل عمومی در خطوط موجود است؛ موضوعی که انتظار می‌رفت در فرصت کرونایی سال‌های ۹۹ و ۱۴۰۰ تا حدودی رفع و رجوع شود؛ اما این طور نشد.

طی سال‌های اخیر شیوع کرونا در اغلب شهر‌های پیشرفته عاملی برای شیفت سفر‌های درون شهری به ناوگان غیرخودرویی شد؛ طوری‌که شهروندان ابرشهر‌های نظیر پاریس و لندن با روی آوردن به سفر با دوچرخه، اسکوتر برقی و حتی با پای پیاده، هم به محدودیت استفاده از ناوگان انبوه بر با توجه به وضعیت پاندمی تن دادند و هم با توجه به هزینه بالای سفر با خودروی شخصی که برای آن‌ها صرفه اقتصادی نداشت، ترجیح دادند به سراغ راه‌حل سوم یعنی جابه جایی با ناوگان پاک و غیرخودرویی بروند.

اما در تهران از این فرصت ویژه که پاندمی کرونا با همه ناخوشایندی هایش به همراه داشت، استفاده نشد و شهروندان که از پیش هم با کمبود ناوگان حمل‌ونقل عمومی مواجه بودند. همزمان با شیوع کرونا بلافاصله خودروی شخصی را جایگزین کردند.

نکته قابل تامل و مهم این است که وضعیت آلودگی هوای تهران ناشی از انتشار ریزذرات سمی خروجی از اگزوز خودرو‌ها بر اساس گزارش رسمی منتشرشده توسط شهرداری تهران درباره وضعیت آلودگی هوا نه در چند روز اخیر بلکه در کل سال ۱۴۰۰ نسبت به حدود مجاز اعلام‌شده توسط سازمان بهداشت جهانی به مراتب بدتر بوده است.

ماجرا از این قرار است که سازمان بهداشت جهانی از سال ۱۹۸۷ میلادی به بعد به‌صورت دوره‌ای رهنمود‌های کیفیت هوا را صادر می‌کند تا به دولت‌ها کمک کند اثرات سوء تماس انسان با آلودگی هوا را کاهش دهند. نسخه قبلی این رهنمود‌ها که اگرچه غیرالزام آور است، اما توصیه‌های فوق‌العاده مهم و مبنایی برای حفاظت از سلامت شهروندان به شمار می‌آید، در سال ۲۰۰۵ منتشر شده بود و چندی پیش در سال ۲۰۲۱ این نسخه به روز شده است.

در نسخه جدید رهنمود سازمان جهانی بهداشت، حد توصیه‌شده مجاز برای غلظت ریزذرات معلق ۵ میکروگرم بر مترمکعب به‌عنوان میانگین غلظت سالانه و ۱۵ میکروگرم بر مترمکعب به‌عنوان میانگین ۲۴ ساعته اعلام شده است.

البته در کشور ما حدود مجاز آلایندگی که از ابتدای سال ۹۹ به بعد به‌روزشده و مبنا قرار گرفته، بر اساس استاندارد معیاری که سازمان حفاظت از محیط زیست آمریکا اعلام کرده و سهل گیرانه‌تر و به اصطلاح با قابلیت اجرای بیشتر نسبت به توصیه‌های سازمان بهداشت جهانی است.

گزارش رسمی شهرداری تهران نشان می‌دهد میانگین غلظت سالانه ریزذرات معلق با قطر کوچک‌تر از ۵/ ۲ میکرون در سال ۱۴۰۰ حدود ۳۰ میکروگرم بر مترمکعب بوده که ۶ برابر حد مجاز سازمان بهداشت جهانی در نسخه سال ۲۰۲۱ و سه‌برابر متوسط مجاز اعلام‌شده در نسخه قبلی که سال ۲۰۰۵ منتشر شده بود، برآورد می‌شود.

پارسال از هر چهار روز یک روز تهرانی‌ها با غلظت بالای ذرات معلق فراتر از حد استاندارد مواجه بودند که در این بین اول آذرماه آلوده‌ترین روز تهران به لحاظ میزان انتشار این آلاینده در هوا با شاخص کیفیت هوای ۱۶۵ واحد بوده است. در گزارش رسمی شهرداری تهران از آلودگی هوا در ۱۴۰۰ از «مواجهه بالای تهرانی‌ها با آلودگی» سخن به میان آمده است.

در واقع متولی سنجش کیفیت هوای پایتخت با توجه به ۶ برابر بودن میزان آلودگی هوای تهران با آلاینده PM۲/ ۵ ناگزیر به مواجهه بالای تهرانی‌ها با آلودگی آن هم نه فقط در سال گذشته، بلکه در کل دهه گذشته اذعان کرده است.

آمار جدید از مرگ‌ومیر کرونایی

گزارش آلودگی هوای سال ۱۴۰۰ حاوی جدول جدیدی از سهم مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا در گروه سنی ۳۰ سال به بالاست. بر اساس این گزارش، ۱۴ درصد از مجموع مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا در سال ۱۳۹۹ در گروه سنی ۳۰ سال به بالا ناشی از تنفس هوای آلوده به ذرات معلق با قطر کوچک‌تر از ۵/ ۲ میکرون بوده است.

بر اساس این گزارش در سال ۹۹ پنج هزار و ۶۰۹ شهروند تهرانی به‌دلیل تنفس هوای آلوده به ریزذرات معلق جان خود را از دست داده اند. این گزارش همچنین درباره ارتباط بین شیوع کرونا و مرگ‌ومیر ناشی از آن با آلودگی هوا توضیح داده است.

بر اساس گزارش مذکور، همه گیری کووید-۱۹ به‌عنوان یک عامل اصلی و استثنایی تاثیرگذار بر کیفیت هوا در سال ۲۰۱۹ ظهور کرد. کاهش موقت مصرف سوخت‌های فسیلی ناشی از قرنطینه در سراسر جهان با کاهش قابل توجه آلودگی همراه بود که این مساله به‌عنوان بزرگ‌ترین آزمایش درباره کیفیت هوا خوانده می‌شود.

در سال ۲۰۲۰ حدود ۶۵ درصد از شهر‌های جهان شاهد بهبود چشمگیر کیفیت هوا نسبت به سال ۲۰۱۹ بودند و به‌طور کلی در ۸۴ درصد از شهر‌ها بهبود کیفیت هوا ملموس بود. تغییرات رفتاری، محدودیت‌های گسترده در فعالیت‌های اقتصادی، تردد و کار از راه دور یک آزمایش بی سابقه درباره تاثیر این عوامل بر آلودگی هوا در سطح جهانی بود.

البته با وجود پیشرفت‌های صورت‌گرفته در حوزه کاهش آلودگی در جریان شیوع کرونا، اوضاع اکنون در بسیاری از شهر‌ها به روال از کرونا بازگشته است. همچنین مطالعات اولیه نشان می‌دهد در شهر‌های پرآلاینده مثل تهران ۷ تا ۳۳ درصد از مرگ‌ومیر ناشی از ویروس کرونا حاصل مواجهه طولانی‌مدت با آلودگی هوا و آسیب پذیر شدن ریه ناشی از این موضوع بوده است.

گزارش آلودگی ۱۴۰۰ تهران شکست دولت محلی و ملی در کشور برای کنترل آلودگی هوا را منعکس می‌کند؛ کما اینکه حتی در سال‌های ۹۹ و ۱۴۰۰ که به‌دلیل قرنطینه و رواج دورکاری و از همه مهم‌تر غیرحضوری شدن مدارس و دانشگاه‌ها، آمار سفر‌های خودرویی می‌توانست کاهش محسوسی پیدا کند و به بهبود کیفیت هوا بینجامد و دو سال ویژه برای تسلط بر آلاینده‌ها به شمار می‌آمد، هیچ دستاوردی در حوزه بهبود کیفیت هوا حاصل نشده است.

بر اساس گزارش رسمی شهرداری تهران، در سال ۹۸ یعنی پیش از شیوع کرونا در کشور، تهرانی‌ها در ۳/ ۷۲ درصد از روز‌ها شرایط مطلوب کیفیت هوا را تجربه کردند؛ اما این میزان در سال اول شیوع بیماری و شروع دورکاری‌ها به جای بهبود، تنزل پیدا کرد و به ۴/ ۶۶ درصد رسید.

در سال ۱۴۰۰ نیز سهم روز‌هایی که هوا شرایط مطلوب داشت، در همان حدود (۸/ ۶۸ درصد) درجا زد. در واقع وضعیت آلودگی هوا نسبت به سال پیش از شیوع کرونا نه تنها بهبود پیدا نکرده، بلکه بدتر شده است؛ موضوعی که به اذعان کارشناسان نشأت‌گرفته از عدم تقویت ناوگان حمل‌ونقل عمومی و غفلت از اقدامات ترویجی برای استفاده از ظرفیت حمل‌ونقل پاک است.

این در حالی است که به اذعان گزارش رسمی مذکور، در دنیا کووید -۱۹ و تغییری که در سبک سفر شهروندان ابرشهر‌های دنیا ایجاد کرد، توانست بهبود قابل توجهی در کیفیت هوا به دنبال داشته باشد.

بر اساس استاندارد به روز شده سازمان بهداشت جهانی، ۸۴ درصد از شهر‌های آلوده جهان در جریان شیوع کرونا بهبود در کیفیت هوا را تجربه کردند و در مجموع ۶۵ درصد از شهر‌ها با بهبود چشمگیر روبه‌رو شدند.