جشن عید قربان به روایت تاریخ ایران و اسلام/ مراسم عجیب شترکشان در عصر صفوی

خبر فوری نوشت: اگرچه جشن عید قربان بعد از  ظهور اسلام و ورودش به بلاد مختلف برگزار شد اما مراسم قربانی پیش از اسلام نیز وجود داشته است. بر اساس گزارش فریزر در کتاب "شاخه زرین" در آیین های پیشا تاریخ، قبایل و اقوام بدوی، بلاگردانی را برای دورکردن بلا از خود قربانی می کردند. این بلاگردان در برخی جوامع انسانی و در برخی حیوانی بود.

در بسیاری از حماسه ها و داستان های اسطوره ای نیز به سنت قربانی کردن اشاره شده است. در ابتدای ایلیاد هومر به آگاممنون، پادشاه بزرگ یونان اشاره می شود که مورد غضب ایزدان و به خصوص آپولون قرار می گیرد و برای دفع شر از جانب او و جلوگیری از نابودی یونانیان مجبور می شود قربانی کند.

سنت قربانی در بین اعراب جاهلی نیز وجود داشت و قبایل مختلف احشامی را برای بت های خود قربانی می کردند. در برخی دوره ها قربانی انسانی نیز وجود داشته و حتی روایت است که عبدالمطلب، پدربزرگ پیامبر نذر کرده بود پسرش عبدالله را (پدر پیامبر (ص)) قربانی کند اما راضی به این کار نشد و در عوض، چند ده شتر قربانی کرد.

با این حال، سنت عید قربان مربوط به ماجرایی است که در کتاب مقدس ذکر شده و با کمی تغییر در قرآن کریم نیز تکرار می شود. این داستان مربوط به ابراهیم (ع) است که به فرمان خدا فرزندش (بنا به روایت یهود و نصاری، اسحاق و بنا به روایت اسلام، اسماعیل) را قربانی می کند اما به امر خدا چاقو نمی برد. بعد از پیروزی ابراهیم در این آزمایش، خداوند گوسفندی را برای ابراهیم می فرستد تا آن را قربانی کند.

این روایت در تاریخ اسلام سنگ بنای برگزاری عید قربان یا عید الاضحی شد. از زمان ظهور اسلام تا کنون، ماجرای ابراهیم و قربانی کردن فرزندش زمینه ساز جشن بزرگی شد که هر ساله تکرار می شود و سراسر جهان اسلام را به رنگ دیگری در می آورد.

جشن عید قربان در تاریخ اسلام و عصر پیامبر (ص)

جشن عید قربان از زمان خود پیامبر (ص) آغاز شد و به سنتی پایدار و طولانی بدل گردید. روایت شده که رسول خدا (ص) در عید فطر و قربان هر اندازه هوا سرد و یا گرم بود، بُرد می ‌پوشید و عمامه به سر مى ‌نهاد. همچنین رسول خدا (ص) روز عید فطر و قربان، وقتی براى نماز عید خارج مى ‌شد، صدایش را به تکبیر بلند مى ‌کرد. همچنین در برخی منابع ذکر شده که نبی مکرم اسلام در روز عید قربان دو قوچ قربانی کرده و گوشتشان را به فقرا می دادند.

سنت جشن عید قربان در قرون بعدی اسلامی و با تلفیق اسلام و فرهنگ های کهن آن روزگار، سر و شکل تازه ای پیدا کرد. در زمان خلفای عباسی، به جز مراسم قربانی و دعای عید، آتش بازی و آذین بندی شهر و نیز برگزاری میهمانی بزرگ در بغداد نیز به جشن عید قربان اضافه شد.

این جشن در طول چند قرن به اوج شکوه و جلال رسید تا آنجا که به یکی از دو جشن بزرگ عالم اسلام (در کنار عید فطر) بدل شد.

جشن عید قربان در تاریخ ایران

جشن عید الاضحی یا عید قربان در تاریخ ایران نیز به انحای مختلفی برگزار می شده است. در تاریخ بیهقی آمده که در دربار غزنویان و به خصوص سلطان مسعود غزنوی سه روز جشن گرفته می شد و به جز  برگزاری مراسم نماز عید و قربانی، ضیافت شاهانه ای هم برگزار می گردید‌.

بیهقی در این رابطه می نویسد: "و روز یکشنبه نهم ذی الحجه و دوم روز از آن {تا دو روز بعد از آن، یعنی مجموعا سه روز مراسم عید قربان برگزار می شد} عید کردند و امیر {سلطان مسعود} رضی الله عنه بدان خضراء آمد که بر زِبَر میدان است روی به دشت شابهار و بایستاد و نماز عید کرده آمد و رسم قربان به جای آورده شد و امیر از خضراء به زیر آمد و در صفّه بزرگ که خوان راست کرده بودند بنشست و اولیا و حشم و بزرگان را به خوان فرود آوردند و بر خوان شراب دادند بازگردانیدند. "

برگزاری جشن عید قربان در قرون بعد نیز ادامه می یابد. این جشن در عصر صفوی به یکی از اعیاد بزرگ ایران بدل می شود. جهانگردانی مانند پیترو دلاواره، کاتف، تاورنیه، شاردن و..‌. درباره جشن عید قربان در ایران قدیم توضیحات جالبی داده اند. طبق توضیح جهانگردان و سفرنامه نویسان غربی، جشن عید قربان در عصر صفوی در سه شبانه روز برگزار می شده است. در این سه روز و سه شب، خیابان ها آذین بندی شده و صدای ساز و دهل از میادین شهر بیرون می آمده است.

یکی از مهم ترین قسمت های جشن عید قربان مربوط به مراسم "قربانی کردن شتر" می شده است. حدود ۱۰ روز قبل از عید قربان، شتری بزرگ را آماده کرده و با قالیچه و زیورآلات آرایش می کردند. در روز عید، شتر را از خیابان ها و محله های اصلی اصفهان عبور می دادند و جمعیت عظیم مردم نیز به دنبال شتر راه می افتادند تا اینکه به میدانی در بیرون شهر می رسیدند. در آنجا شاه دعایی می خواند و سپس به مامورین دستور می داد شتر را پی کنند. شتر را با یک نیزه پی می کردند و سپس گوشتش را به ۱۲ قسمت تقسیم کرده و به نماینده ۱۲ محله اصفهان می دادند. مردم گوشت را نمک‌سود کرده و تا یک سال به عنوان تبرک در غذای خود می ریختند.

جشن عید قربان در عصر قاجار

جشن عید قربان در عصر زندیه و قاجار نیز تقریبا شبیه به عصر صفویه برگزار می شده است. اوژن اوبن، سفیر فرانسه در ایران عصر قاجار مراسم عید قربان را چنین توصیف می کند: عید قربان امسال به روز ۲۵ ژانویه افتاده است. در دربار ایران رسم شده و این رسم یادگار دوران صفویه است که به مناسبت این روز شتری قربانی کنند. ولی مردم عادی به قربانی کردن یک گوسفند اکتفا می‌کنند. باز جای شکرش باقی است که شاه شخصا به این کار مبادرت نمی‌کند و نماینده‌ای از جانب وی مراسم شترقربانی را انجام می‌دهد.

چندین روز مانده به عید، حیوانی را که برای قربانی کردن در نظر گرفته‌اند با موزیک و تشریفات به همراه عده‌ای که از میان کارکنان کاخ انتخاب می‌شوند در کوچه‌ها می‌گردانند. حتی صبح روز عید قربان نیز برای آخرین گردش شتر «ارگ» را ترک می‌کند. دو اسب یدکی با زین و برگ طلا به همراه عده‌ای غلام و فراش و شاطرهای شاهی با آهنگ گوش‌خراش موزیک پشت سر شتر در کوچه‌ها و خیابان‌ها حرکت می‌کنند. شاطرها لباس‌های سنتی خود را می‌پوشند به همان نحوی که شاردن در سیاحتنامه‌اش آن‌ها را به خوبی توصیف کرده: نیم‌تنه قرمز، پاپیچ سفید، کلاهی بلند و بارک مزین به پرهای رنگی. قربانی‌کننده و وردست‌هایش، سوار بر اسب پشت سر قربانی هستند. شخصی که از جانب شاه ماموریت دارد شتر را بکشد، شاهزاده‌ای قاجاری است. او لباسی از حریر سبز با حمایل و شال کشمیر بلوطی‌رنگ پوشیده است. این لباس‌ها را صبح همین روز در قبال خدمتی که انجام خواهد داد از شاه گرفته است. به دنبال او نمایندگان صنف‌های مختلف دستمال‌های بزرگی به دور گردن بسته و روی مرکب‌های جورواجور نشسته‌اند و از سوی اعضای صنف خود مامور شده‌اند سهم گوشت قربانی‌شان را بگیرند.