توسعه روابط ایران و طالبان؟

نامه نیوز، اتاق بازرگانی ایران ۶ نوامبر میزبان هیئت عالی رتبه طالبان بود که در آن مقام های افغانستان تمایل خود را برای استفاده از ظرفیت‌های بخش خصوصی ایران ابراز کردند. در این دیدار نائب رئیس اتاق ایران گفت، ایران و افغانستان فرصت‌های قابل توجهی برای تقویت روابط اقتصادی و تجاری دارند.

ماه اکتبر نماینده ویژه رئیس‌جمهور در امور افغانستان اعلام کرد، تهران و کابل برای توسعه تجارت، ارائه تسهیلات در بخش ترانزیت و سرمایه گذاری در بخش کشاورزی توافق کرده‌اند. علاوه بر این، اداره راه‌آهن افغانستان با همتای ایرانی خود درباره بهره برداری از خط آهن خواف - هرات به توافق دست یافته است. طبق این توافق، ایران در نظر دارد در سال نخست ۱۰۰ هزار تن کالا از این مسیر حمل و سپس سالانه ۱۰۰ هزار تن به حمل آن بیفزاید.

رئیس اداره راه آهن افغانستان در مراسم امضای این قرارداد اعلام کرد، ساخت فاز چهارم خط ریلی خواف - هرات تا پایان اکتبر آغاز می‌شود. همچنین بیش از ۸۰ بازرگان ایرانی برای تسهیل تجارت میان دو کشور و افزایش فرصت‌های تجاری با ارائه حمایت‌ها و منابع لازم به افغانستان سفر کردند.

وجه مشترک تحریم‌ها

افغانستان به دلیل عوامل مختلف ازجمله تسلط طالبان، کاهش کمک‌های خارجی و حمایت‌های مالی، درگیری‌های مداوم و اختلال در فعالیت‌های تجاری و اقتصادی با چالش‌های اقتصادی شدیدی مواجه بود. این وضعیت با فروپاشی ساختار بانکی، نرخ بالای بیکاری، کاهش شدید ارزش افغانی و کمبود کالاهای ضروری بغرنج شده است. این کشور به شدت به کمک‌های بین المللی متکی است و لغو این کمک‌ها به طور قابل توجهی بر اقتصاد و معیشت مردم افغانستان تأثیر می گذارد.

ایران نیز به دلیل تحریم‌های آمریکا و دیگر کشورها با مشکلات اقتصادی مواجه بوده است. این تحریم‌ها بخش‌های مختلفی ازجمله صادرات نفت، بانکداری و تجارت را هدف و با محدود کردن دسترسی ایران به بازارهای بین‌المللی و مالی، اقتصاد ایران را تحت تأثیر قرار داده است.

ایران با راهبرد‌های جایگزین، ازجمله تقویت بخش‌های غیرنفتی، گسترش تجارت با کشورهای همسایه و یافتن راه‌هایی برای کاهش تأثیر تحریم‌ها تلاش کرد از این چالش‌ها عبور کند.  از همین روی دو کشور برای جلوگیری از تأثیرگذاری تحریم‌ها احتمالاً از روش تهاتر یا از کانال‌های غیررسمی برای انجام تجارت خارج از سیستم‌های بانکی رسمی استفاده کنند. راه حل بالقوه دیگر  شامل تجارت کالا با استفاده از ارزهای ملی است.

ایران و توسعه معادن افغانستان

سرپرست وزارت تجارت افغانستان اعلام کرد، کشورش بر توسعه معادن تمرکز کرده است. طبق برآورد وزارت دفاع ایالات متحده در سال ۲۰۱۰، افغانستان ۱ تریلیون دلار ذخایر معدنی دست نخورده دارد. افغانستان دارای ذخایر قابل توجهی از لیتیوم، عنصر کلیدی در باتری‌های مورد استفاده برای دستگاه‌های الکترونیکی مختلف، وسایل نقلیه الکتریکی و سیستم‌های ذخیره انرژی تجدیدپذیر است.

علاوه بر مس، سنگ آهن، طلا، اورانیوم، نقره، پلاتین، بوکسیت، عناصر خاکی کمیاب (REEs) در ساخت الکترونیکی با فناوری بالا، فناوری‌های انرژی تجدیدپذیر و تجهیزات دفاعی بسیار مهم هستند. افغانستان همچنین دارای ذخایر نفت و گاز طبیعی است، اما این ذخایر در مقایسه با ثروت معدنی آن نسبتاً کمتر ​​هستند.

با وجود این منابع، توانایی افغانستان برای بهره برداری مؤثر و توسعه بخش معادن خود با چالش‌های مختلف ازجمله بی‌ثباتی سیاسی، موضوعات امنیتی، کمبود زیرساخت‌ها و دانش فنی، سرمایه گذاری محدود مواجه و در نتیجه، ظرفیت کامل ثروت معدنی افغانستان هنوز محقق نشده است.

سرپرست وزارت تجارت افغانستان با بیان اینکه کشورهای مختلف پیشنهادهای زیادی برای سرمایه گذاری در افغانستان ارائه کرده‌اند، اما کابل بر همکاری با شرکت‌های ایرانی تأکید دارد، عنوان کرد: بسیاری از معادن افغانستان در نزدیکی مرز مشترک با ایران قرار دارند.

چین برای سرمایه گذاری در بخش معدن افغانستان ابراز علاقه کرده است. پکن به دنبال دستیابی به مواد خام برای توسعه صنایع خود و کنترل معادن نفت، لیتیوم و مس افغانستان با هدف کنترل قیمت جهانی مواد معدنی راهبردی است. برای نمونه، چین ۵۰ درصد مس جهان را مصرف می کند.

در ۳۱ اوت طالبان اعلام کرد، قراردادهای استخراج معادن به ارزش ۶.۵ میلیارد دلار را با شرکت‌های داخلی و خارجی از چین، ایران، ترکیه و بریتانیا امضا کرده‌اند. وزیر معادن و پترولیم طالبان گفت، این هفت قرارداد استخراج و فرآوری طلا، مس، آهن، سرب و روی در چهار ولایت تخار، غور، هرات و لوگر را شامل می‌شود.

چالش‌ها و فرصت‌ها

در نشست ۶ نوامبر سرپرست وزارت تجارت افغانستان بر ظرفیت‌های مشارکت در سایر زمینه‌ها مانند کشاورزی، برق، آب و داروسازی در افغانستان و لزوم دستیابی به هدف ۱۰ میلیارد دلاری تجارت دوجانبه و افزایش تعامل استان‌های مرزی در تجارت میان ایران و افغانستان تأکید کرد. وی همچنین خواستار ایجاد مناطق صنعتی مشترک با ایران شد.

تهران برای ایجاد منطقه تجاری مشترک با افغانستان در منطقه خراسان تلاش می‌کند و پیشرفت چشمگیری در این راستا داشته باشد. همچنین ایجاد مناطق آزاد اقتصادی (FEZ) و تقویت ارتباط نه تنها با راهبرد تهران برای تقویت روابط با همسایگانش همسو، بلکه به نفع کشورهای آسیای مرکزی، روسیه و هند است که به مسیرهای ترانزیتی افغانستان علاقه‌مند هستند.

البته در سال ۲۰۲۱ ایران با ساخت جاده در هشت استان افغانستان برای بهبود تجارت و حمل و نقل میان دو طرف موافقت کرد که بار دیگر تمایل ایران برای ثبات مرزهای افغانستان و حمایت از همکاری تهران-کابل را نشان می‌دهد.

علاوه بر این، تأکید بر استفاده از ظرفیت منطقه آزاد چابهار که از تحریم‌های بین‌المللی مستثنی است و سرمایه‌گذاران متعددی را جذب می‌کند، می‌تواند تعاملات تجاری میان ایران و افغانستان را تقویت کند.

در مقابل، میان ایران و افغانستان چند موضوع حل نشده و چالش‌برانگیز وجود دارد. تهران به طور رسمی حاکمیت طالبان را به رسمیت نشناخته است. پس از قدرت‌یابی مجدد طالبان در افغانستان در اوت ۲۰۲۱، ایران گفت‌وگو با این گروه را آغاز کرد و خواستار تشکیل دولت فراگیر در کابل شد.

ایران ۹۴۵ کیلومتر مرز مشترک با افغانستان دارد که در سال‌های اخیر درگیری‌های متعددی در آن رخ داده است. ایران برای مقابله با این مشکل اقدامات مختلفی مانند کنترل و مراقبت مرزی، ایجاد پست‌های بازرسی و استفاده از فناوری برای نظارت بهتر، توقیف و سرکوب مواد مخدر انجام داده است.

یکی دیگر از پرونده‌های مهم دوجانبه حقابه رودخانه هیرمند است که از کوه‌های هندوکش افغانستان سرچشمه می‌گیرد، به ایران می‌ریزد و آب هر دو کشور را تأمین می‌کند. افغانستان برای تأمین نیاز کشاورزی خود سدها و سیستم‌های آبیاری در امتداد رودخانه ساخته که بر جریان آب ورودی به ایران تأثیر می‌گذارد.

 به همین دلیل ایران نگرانی‌های خود را درباره کاهش جریان آب و دسترسی به این منبع حیاتی برای کشاورزی و سایر اهداف در استان سیستان و بلوچستان اعلام کرد. کاهش جریان آب به دلیل پیشرفت‌های زیرساختی افغانستان به مشکلات زیست‌محیطی و کمبود آب در بخش‌هایی از ایران منجر شده است.

 نگرانی مهم دیگر مربوط به پناهندگان افغان است که از زمان حمله شوروی در دهه ۱۹۸۰ به ایران پناهنده شده‌اند. حضور پناهندگان افغان اثرات اجتماعی-اقتصادی در ایران ازجمله رقابت برای شغل، مسکن و خدمات عمومی داشته است. علاوه بر این، نگرانی‌هایی را در زمینه امنیتی ایجاد کرده و به موضوعات مربوط به مهاجرت غیرقانونی منجر شده است.

نتیجه‌گیری

ایران و افغانستان پنج قرارداد همکاری اقتصادی در زمینه حمل و نقل، هوانوردی غیرنظامی، معدن و مناطق آزاد تجاری امضا کردند، زیرا کابل به دنبال افزایش سطح مبادلات با ایران است. باید توجه کرد، نمایندگان افغانستان بر این باورند پکن به دنبال کنترل معادن راهبردی افغانستان بدون توسعه فعال آنهاست.

این روند امکان شراکت تجاری جدیدی را با ایران فراهم می‌کند. ایران بیش از ۴۵ درصد تجارت ترانزیتی افغانستان را انجام می‌دهد و مرز دوغارون در خراسان رضوی و مرز ماهیرود در خراسان جنوبی در این زمینه نقش محوری دارند.

سرپرست وزارت بازرگانی افغانستان گفت، گرچه بازار افغانستان برای محصولات ایرانی کوچک است، اما به دلیل مسیرهای ترانزیتی به کشورهای دیگر ازجمله ازبکستان و تاجیکستان، صادرات از مسیر افغانستان برای ایران مقرون به صرفه خواهد بود.

در مجموع، توافق‌نامه‌های مشترک میان افغانستان و ایران می‌تواند امنیت را در امتداد مرزهای دو کشور افزایش دهد. با وجود خطرات تشدید تنش، به ویژه در زمینه موضوعاتی مانند رودخانه هیرمند و آزار و اذیت هزاره‌ها، تنش زدایی از روابط دوجانبه ضروری است.

منبع: راهبرد معاصر